ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

وارد بر جنيد(1) و الهام وارد بر ابوالحسن فرقانى (2) همچنين حكايات گوناگون بسيار در مثنوى مولوى، الهام آمدن به شيخ اعظم ... (نقد العلم و العلماء/ 310) همچنين دعاوى شگفت ابن عربى و از همه عجيب تر كرامات شيخ احمد جامى است كه «محمد عزنوى» در كتاب «مقامات ژنده بيل» در حدود 400 كرامت و خارق عادت بر شيخ احمد بر شمرده كه مى توان شاهكارى از هذيانش گفت.

بالاخره تعليمات مذكور با قرآن و حديث و سيره پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و امامان معصوم عليهم السلام و ياران آنها سازكار نيست؛ و آنچه خلافكارى صوفيان را بزرگتر گردانيده، آن است كه دستبردهايى در اسلام كرده و گويا خواسته اند تا بتوانند به اسلام رنگ صوفيگرى بزنند و به جاى آنكه خود پيرو اسلام باشند، اسلام را پيرو خود سازند. اگر كسى بخواهد خلافهاى صوفيان را تنها در اين زمينه بنويسد كتاب بزرگى خواهد بود. اين است كه يشوايان دين كه حافظان دين و نگهبانان اعتقاد و ايمان مردم هستند با بدعت صوفيگرى مبارزه كرده اند، و شيعيان و پيروان خود را از پيروى صوفيان بر حذر داشته اند.

براى پى بردن به ماهيت صوفيه كافى است رواياتى را كه از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهم السلام وارد شده است ملاحظه كنيم، صاحب وسائل الشيعه مرحوم شيخ حرّ عاملى (1104 ه) در كتاب «الاثنى عشريه» دهها روايت در مذمّت صوفيه نقل كرده است.

همچمنين علماء و فقهاى بزرگ شيعه كه مرزداران ايمان و اعتقاد مردم مى باشند با اين بدعت آشكار در طول تاريخ به مبارزه برخاسته با نوشتن كتابها و رساله ها عقايد انحرافى آنان را نقد كرده اند. از جمله كتابهايى كه در نقد عقايد صوفيه به قلم روز نوشته شده، كتاب كم حجم و پر فايده «جلوه حق» به قلم استاد ما و استاد

ص: 9

بزرگ حوزه و زعيم عاليقدر شيعه حضرت آيت الله العظمى مكارم شيرازى است. اين كتاب را استاد گرچه حدود 40 سال پيش در دوران جوانى نوشته و ظاهراً اولين اثر چاپى اواست؛ ولى در نوع خود كتاب بسيار ارزشمند و مفيد و «مؤثر مى باشد؛ و در اين اواخر در آن تجديد نظر كرده و تغييرات و اصلاحات فراوانى در آن كردند و بر ارزش آن افزودند.

اين كتاب كه مدت ها است ناياب شده بود به در خواست علاقه مندان هم اكنون به زيور طبع آراسته مى گردد و اين چاپ نسبت به چاپهاى قبلى مزايايى دارد كه از جمله: افزودن يك مقاله مفصل زير عنوان «عرفان اسلامى و عرفان التقاطى» توسط خود استاد بر اصل كتاب است. و ديگر مقدمه و مقاله اى به نام «پيدايش تصوف در جامعه اسلامى» و پاورقى هائى است كه توسط نگارنده اين سطور بر اين چاپ افزوده شده است.

لازم به يادآورى است منظور ما اين است كسانى كه ميل دارند با يك مطالعه كوتاه، اطلاعات قابل توجهى از طرز فكر و عقايد صوفيه به دست آورند، گمشده خود را در اين كتاب به دست آورده، درباره آنها به قضاوت بنشينند. اميد است اين خدمت ناچيز مقبول درگاه حضرت احديت و موجب خشنودى حضرت ولى عصر امام زمان (روحى له الفداء) باشد و باعث بيدارى و آگاهى همگان مخصوصاً نسل جوان و تحصيل كرده گردد.

انّه ولىُ التّوفيق

قم- حوزه علميّه- داود الهامى

21/ 4/ 73

ص: 10

ص: 11

مقدمه چاپ جديد

ص: 12

ديگر اينكه مذهبى مى خواهند كه با همه چيز بسازد، نجات را فقط در صفاى دل بداند و بس!

و در انجام تكاليف اسلامى سختگير نباشد و راه را برى ارتكاب بسيارى از اعمال باز بگذارد، اينها پوست است نه مغز!

اينها همه در صوفيگرى پيدا مى شود، چيزى كه بوى اسلام مى دهد، اما اسلام نيست! و براى ضربه زدن به اسلام ابزار خوبى است.

با مطالعه اين كتاب كه در آن تجديد نظر فراوان شده و مطالب بسيارى بر آن افزوده شده است، به خوبى پى به اهميت اين «كانون خطر» خواهيد برد، هر چند هوشيارى عمومى تا حد زيادى-/ بحمدالله-/ از اين خطر كاسته است.

در اين كتاب به عجايبى از حالات و افكار و عقايد صوفيان، برخورد مى كنيد كه شايد باور كردن آنها براى شما مشكل باشد، ولى مسأله باز از اين هم فراتر است كه ما براى رعايت اختصار از ذكر همه آنها صرف نظر كرديم.

***

در اينجا يادآورى دو نكته لازم است:

1-/ بعضى از ناآگاهان، يا دشمنان آگاه به شگردى دست زده و از پاره اى از تغبيرات امام راحل (قدّس اللّه نفسه الزّكيّه) و نكات عرفانى ايشان در نظم و نثر، سوء استفاده مى كنند؛ در حالى كه آن مرد بزرگ يك «عارف بزرگ اسلامى» بود و افكار بلندش از افكار «عرفان التقاطى» هزاران فرسنگ فاصله داشت. او از عرفان ادعيه اميرمؤمنان على عليه السلام و دعاى عرفه امام حسين عليه السلام و صحيفه سجاديه و زيارت شعبانيه ائمّه هدى عليهم السلام سيراب شده، و از كوثر آيات قرآن نوشيده بود؛ ولى التقاطيها از جوكيان هند، و تفاله هاى رهبانيت راهبان!

او از خطر فرقه گرايى تصوف كاملًا آگاه بود و از آنان اظهار تنفّر مى كرد، و بسيار از خانقاهها كه مركز اين گروه بود بعد از انقلاب شكوهمند اسلامى، به

ص: 13

عنوان مراكز استعمار بسته شد؛ و جلو فعاليتهاى تخريبى آنها در عصر ايشان گرفته شد. (جزاه اللّه عن الاسلام خيرالجزاء) و اگر گاهى سخنى درباره بعضى از مشايخ فرمود، نظر به يك بُعد از وجود و معلومات آنها داشت، نه همه ابعاد.

***

2-/ مسائلى در اين كتاب مى خوانيد كه درباره ريشه هاى تصوف و صوفيگرى است و درباره همه كسانى كه به تصوف گرايش دارند صادق نيست؛ زيرا چه بسا جوانان پاكدامن و با ايمانى فريب آنها را خورده و در دام آنها گرفتار شده اند و گناهشان، نگاه به ظاهر و غفلت كردن از باطن است، ما آنها را از زياد نكوهش نمى كنيم و بلكه براى نجاتشان دعا مى كنيم.

من مطمئن هستم آنها هر گاه بدون تعصب اين كتاب را مطالعه كنند تحوّل خواهند يافت.

اللهم اهدنا الى سواء السبيل

مرداد ماه 1373

ص: 14

ص: 15

بسم اللّه الرّحمن الرّحيم

ص: 16

همچنين نويسندگان اين كتابها بايد هيچ مطلبى را بدون مدركى كه براى افراد بى طرف قابل اعتماد باشد ذكر نكنند؛ و عقايد مخالفين خود را حتى الامكان از كتابهاى خود آنها نقل كنند، به علاوه بايد هرگز تنها به قاضى نروند بلكه هميشه فكر كنند كه دسته اى از مخالفين سر سخت جلو روى آنها نشسته و نوشته هاى آنها را كنترل و نقّادى مى كنند. البته انكار نمى توان كرد در برابر بعضى معاندين جز بحثهاى كوبنده ثمر بخش نيست! ولى اين امر جنبه استثنائى دارد.

اگر تمام اين نكات در اين گونه نوشته ها رعايت شود مطمئناً خيلى مؤثرتر خواهد افتاد. «نگارنده» سعى كرده است كه اين كتاب را كه به منظور «راهنمايى صوفيه» است طبق همين نظر بنگارد، اميد است موفقيت حاصل كرده باشد.

اين كتاب نخستين بار در حدود 34 سال پيش نگاشته و منتشر شد و اكنون با تجديد نظرهاى فروان انتشار مى يابد. اين كتاب علاوه بر اينكه راهنماى خوبى براى «شناخت طرق مختلف صوفيه» است، اطلاعات قابل توجهى براى كسانى كه مى خواهند با يك مطالعه كوتاه به اصول عقايد و افكار آنها آشنا گردند در بردارد.

ص: 17

ص: 18

براى رسيدن به اين هدف بزرگ سه راه وجود دارد:

1-/ راه وحى، راهى كه انبياء و پيامبران الهى و خلفاى معصوم آنها پيشنهاد مى كردند؛ راهى كه دليل و مرشد و راهنمايش آنها بودند.

2-/ راه غير معصومين عليهم السلام، راه ارباب رياضت، و جمعى از فلاسفه اشراق و مانند آنها، كه بدون استفاده از اشعه وحى در اين مسير پر خطر به راه افتاده اند، و بى همراهى خضر راه ظلمات را پيش گرفته اند، و در بيراهه ها سرگردان مانده اند و گاه چنين مى پنداشتند كه به مقصد و مقود رسيده اند و چنان از پيروزى خود سرمست مى شدند كه مى گفتند:

آن را كه پير دير به ماهى كند تمام درسى هزار سال ارسطو نمى كند!

3-/ راه تصوف، كه راهى است «التقاطى»، بخشى ار از تعليمات انبياء عليهم السلام گرفته و بخشى را از ارباب رياضت، و با دخل و تصرفهايى كه هر گروه با ذوقيات و سليقه هاى شخصى در آن كرده اند، فرقه هاى زيادى را به وجود آورده كه تعداد آنها از حدّ و حساب مى گذرد.

و هدف اين است ه در اين بحث كوتاه و فشرده به بررسى اين عرفان التقاطى پرداخته، و مشكلات كار آنها را در اين مسيرى كه در پيش گرفته اند، مورد بررسى قرار دهيم.

ص: 19

تصوف دارد. در قرن اول اسلام اثرى از گرايشهاى صوفيگرى در محيط اسلامى ديده نمى شود؛ ولى از قرن دوم كه اسلام گسترش زيادى پيدا كرد و به دنبال آن علوم و تمدنهاى بيگانه از طريق ترجمه به محيطهاى اسلامى راه يافت، مترجمين كه خود داراى گرايشهاى خاصى بودند در انتقال تصوف به محيطهاى اسلامى سهم فراوانى داشتند.

اصولًا در اين قرن (قرن دوّم هجرى) و آغاز قرن سوم كه «بنى عباس» سخت بر نشر علوم ديگران، و ترجمه آنها به زبان عربى تلاش مى كردند، بازار مذاهب و فرقه هاى گوناگون رونق گرفت و از جمله، مسلك تصوف تدريجاً در ميان مسلمين نفوذ پيدا كرد. مى گويند اوّلين كسى كه بذر اين مسلك را در سرزمين اسلام پاشيد ابو هاشم كوفى بود(1) و در بعضى از روايات آمده است: «هُو الّذى ابتدَعَ مَذْهَبّا يُقال لَهُ التّصَوّف وَ جَعَلَهُ مقرّاً لِعَقيدَتِهِ ؛ «او همان كسى است كه مذهبى به نام تصوّف بدعت نهاد و آن را قرارگاه عقيده خود ساخت».(2)

از شواهد اين موضوع اين است: احاديثى كه در ذّم صوفيه و انتقاد از روش آنان وارد شده نوعاً از امام صادق عليه السلام به بعد است كه مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار قسمت زيادى از آن را جمع آورى كرده است.(3)

مورّخان مى گويند قبل از زمان مذكور اسم و رسمى از تصوف و صوفيگرى در ميان مسلمين نبود، و اگر احيانا لفظ صوفى در بعضى از كلمات پيشينيان ديده شود دليل بر وجود اين مسلك در قرن اول نمى شود چون عرب اين لفظ (صوفى) را بر شخص پشمينه پوش اطلاق مى كنند.

ص: 20

فى المصل از حسن بصرى نقل كرده اند كه گفت: «رَأيتُ صَوْفِيّاً فِى الطَّوافِ وَ اعطَيتُهُ شَيئاً فَلَمْ يَاخُذَه : «پشمينه پوشى را در طواف ديدم و چيزى به او دادم و نگرفت».

پيدا است كه منظور او پشمينه پوش فقيرى بوده (به قرينه كمك كردن به او).

بعضى مدّعى هستند كه لفظ صوفى در عصر اميرمؤمنان على عليه السلام نيز متداول بوده و بر زُهّاد و عباد اطلاق مى شده است، و شايد تنها مدركى كه براى اين استنباط ذكر كرده اند روايتى است كه در كتاب «عوالى اللئالى»(1) از آن حضرت نقل شده است كه فرموده است لفظ صوفى مركب از سه حرف است (ص، و، ف).

«صاد» بر سه پايه قرار داد صدق و صبر و صفا «واو» نيز به سه پايه است ود ورد و وفا «فا» هم بر سه پايه قرار دارد فرد فقر و فنا.

كسى كه اين معانى در او موجود باشد صوفى است «والا الكلب الكوفى افضل من الف صوفى !

ولى مى دانيم كتاب «عوالى اللئالى» از كتب معتبر نيست و نويسنده آن نيز از بعضى جهات متّهم است كه احاديث صحيح و ضعيف را به هم آميخته است. به هر حال همانگونه كه قبلًا نيز اشاره شد تصوف شعبه هاى بسيار زيادى پيدا كرده و با از ميان رفتن يكى از اقطاب و سر سلسله هاى آنها، گاه چند نفر خود را به جانشينى او معرفى مى كنند و از يك سلسله چندين سلسله متولد مى شود.

هم اكنون فرقه هاى متعددى از «صوفيه» در مصر و عراق و شام و ايران و ساير ممالك اسلامى وجود دارد كه با يكديگر در تعارض و جنگ و پيكاراند و بايد توجّه اشت كه تصوف در ميان اهل سنت گسترش زيادترى دارد.

بلكه مى توان گفت تقريباً تمام مشايخ معروف تصوف مانند «بايزيد

ص: 21

بسطاميها»، «نيد بغداديها»، «شيخ عطارها» و ... همه از ميان اهل سنت برخاسته اند، و حتى جالب اينكه مشايخ فرق صوفيه موجود در شيعه نيز غالباً به مشايخ اهل سنت منتهى مى شوند!

يكى از عوامل مهم تشعب زياد در سلسله هاى آنان اين است كه معيار روشنى براى شناخت «قطب سلسله»، و «پير» و «مرشد»، و «دليل راه» ارائه نمى دهند. فى المثل يكى از معيارهاى مهم آنها «مكاشفه» است و خواب و رويا را نوعى مكاشفه مى دانند، بسيارى از آنها براى شناخت قطب و مرشد خويش پناه به خواب و رؤيا مى برند و مى گويند بايد در عالم مكاشفه (خواب) رهبرى ما به ما معرفى شود!

و پيدا است كه نتيجه چنين معيار سنجشى چه خواهد بود!

در قرن اول هجرى بر اثر عواملى كه از توسعه جامعه اسلامى به وجود آمد گرايش به «زهد» فراوان شد؛ و گروهى از زهاد معروف اسلام در اين عصر ظاهر شدند ولى هيچ اثر از پديده تصوّف در اين گرايش نبود. (دقت كنيد!)

و به گفته مؤلف «تاريخ تصوف»:

در آثار و كلمات زهّاد و نسّاك اين عهد، به جز آنچه گفته شد (گرايش به زهد بر اثر ظلم و فساد دستگاه اموى) چيز ديگرى ديده نمى شود، نه از عشق و محبت كه در قرون بعد مدار صحبت صوفيانه است، اثرى مى بينيم و نه از افكار وحدت وجودى، نه از فنا و بقاء سخنى هست، و نه از صحو و سكر و امثال آن از قبيل قبض و بسط و وقت و حال و وجد و جمع و تفرقه و ذوق و محو و اثبات و تجلّى و محاضره و مكاشفه و لوائح و طالع و تمكين و غير ذلك.

ابوالفرج بن الجوزى مى گويد: اسم صوفى اندكى قبل از 200 هجرى پيدا

ص: 22

شد (و شهرت يافت).(1)

... جنيد بغدادى مى گويد: «تصوّف يعنى بيرون آمدن از هر خلق و خوى بد، و داخل شدن در هر خلق خوب ...».

آرى اين قوم در اول چنين بودند و بعد ابليس آنها را فريفته، هر روز تلبيس تازه اى براى آنها پيش آورد، و در هر قرنى اين تلبيس ها بيشتر شد، اصل تلبيس ابليس اين بود كه صوفيه را از علم بازداشت، و به آنها گفت مقصود اصلى عمل است.

و چون چرغ علم نزد آنها خاموش شد، ظلمات جهل مسلط گشت، و دچار اشتباهات گوناگون شدند.(2)

بعضى صوفى را مشتق از صوف مى دانند به خاطر پشمينه پوش بودن آنها در آغاز پيدايش و بعضى آها را به طايفه «بنى صوفه» نسبت داده اند كه جماعتى از عرب بودند كه در زندگى روشى زاهدانه داشتند و به همين جهت صوفيه را به آنها نسبت داده اند.(3)

بعضى نيز مى خواهند اين كلمه را مشتق از «صفا» بدانند در حالى كه واضح است كلمه صوفى از صفا مشتق نمى شود (زيرا از نظر ادبى صوفى اجوف است و صفا ناقص واوى) و اگر از صفا گرفته مى شد بايد «صفائى» گفته شود نه «صوفى»!

و نيز بعضى ميل دارند آن را منسوب به اصحاب «صُفَّه» بدانند كه آنها جمعى زاهد و فقير و غريب، از مهاجران اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله بودند كه چون در مدينه خانه اى نداشتند روى سكوى بزرگى در كنار مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله زندگى مى كردند. ولى اين نيز يك اشتباه بزر است زيرا «صُفَّه» از ماده «سفّ» (و به اصطلاح

ص: 23

مضاعف است) در حالى كه صوفى از ماده صوف است و ربطى با هم ندارند.

بنابراين حق اين است كه از همان صوف به معنى پشم گرفته شده و به خاطر پشمينه پوش بودن آنها در اوايل پيدايش است.

بعضى از «متصوفه» سعى دارند تاريخ خود را به آغاز اسلام برسانند و حتى به اصطلاح «خرقه را از على عليه السلام بگيرند»! و سلمان و ابوذر و مقداد را از مشايخ خويش بشمرند!

ولى همانگونه كه قبلًا نيز اشاره شد در تاريخ اسلام هيچ شاهدى بر وجود اين ادعاها نيست؛ بلكه مدارك روشنى در دست داريم كه تصوّف از قرن دوم هجرى از خارج مرزهاى اسلام، از اقوامى مانند هندوها و يونانيان و مسيحيان به مرزهاى اسلام نفوذ كرد و با معتقدات اسلامى آميخته شد و به شكل يك فرقه التقاطى درآمد.

تاريخ تصوّف شاهد نوسانهاى زيادى است. گروهى از رجال سياست در گذشته و حال ترجيح داده و مى دهند(1) كه مذهب در شكل تصوّف عرضه شود به دلايل خاصى كه به خواست خدا در بخصهاى آينده به آن اشاره مى شود، و لذا گاه در اثر حمايت رجال متنفذ سياسى و يا حتى سلاطين! تصوف در بعضى از مناطق دامنه وسيعى پيدا كرده، و مردم شاهد ساختن خانقاههاى بزرگ و رونق بازار اقطاب و مشايخ صوفيه بوده اند.

ناگفته نماند كه عوامل اجتماعى نيز تأثير فراوانى در اين نوسانها داشته و كلّ اين مباحث را مى تون در كتب تاريخ تصوف مطالعه كرد.(2)

ص: 24

ص: 25

ب-/ شيخ عطار در شرح حال بشر حافى مى نويسد او هفت صندوق از كتب حديث داشت همه را در زير خاك دفن نمود.

ج-/ شبلى مى گفت كسى را سراغ دارم كه وارد صوفيه نشد مگر اينكه جميع دارائى خود را انفاق كرد، و هفتاد صندوق كتاب (آرى هفتاد صندوق كتاب) كه خود نوشته و حفظ كرده، و به چندين روايت تصحيح نموده بود، در اين رودخانه دجله كه مى بينيد غرق كرد. (مقصود شبلى از اين آدم خود او بود!)

د-/ احمد بن ابى الخوارى كه از بزرگان طريقت است كتب خود را به دريا ريخت و گفت: «نعم الدليل كنت و لكن الاشتغال بالدليل بعد الوصول محال ؛ «تو خوب دليل و راهنمايى بودى، ولى پرداختن به دليل و راهنما بعد از وصول به مقصد محال است»! ....

اين كار و اين سخن اگر چه در كتاب تاريخ تصوف به اين ابى الخوارى نسبت داده شده ولى بعضى ديگر نظير آن را از ابوسعيد نقل كرده اند كه او كتابهايش را به دست خود زير خاك دفن كرد و گفت: نعم الدليل ....

ه-/ و نيز از ابوسعيد نقل شده كه گفت: «راس هذا الامر كبس المحابر و خرق الدفاتر و نسيان العلم ؛ «آغاز اين برنامه برگرفتن دواتها، و پاره كردن دفترها، و فراموش كردن علم است»!

ز-/ و نيز از «ابوسعيد ابوالخير» نقل شده كه گفت: چون حالت به ما روى داد ديگر از كتب و دفاتر خود راحت نمى يافتم، از خدا خواستم كه مرا آسايش خاطرى دهد! خداوند به من تفضل كرد كتابها را از خود دور ساختم! و به تلاوت قرآن مشغول شدم از فاتحه الكتاب شروع كردم مى خواندم تا در سوره انعام به اين آيه رسيدم «قل اللّه ثمّ ذرهم» اينجا كتاب را بنهادم هر چه كوشيدم كه يك ايه ديگر پش روم راهى نيافتم و آن را (يعنى قرآن را) هم به گوشه اى گذاردم!

يكبار ديگر آنچه را در بالا آورديم مطالعه كنيد سپس ببينيد آيا اين گونه تعليمات ممكن است از متن اسلام برخاسته باشد؟

ص: 26

آيا قرآن كه نور مبين و هادى به كل خير و به تعبير اميرمؤمنان على عليه السلام در نهج البلاغه (بهار دلها و سرچشمه دانشها) در آن است و بهترين جلا دهنده قلب است «فيه ربيع القلب و ينابيع العلم و ما للقلب جلا غيره .

بايد در مراحل سير و سلوك كنار گذاشته شود؟

اين در حالى است كه حديث معروف و متواتر ثقلين مى گويد براى حلّ همه مشكلات به قرآن و اهل بيت عليهم السلام پناه بريد آيا قرآن و علم كه راه شناخت خداوند است و راهنماى طريق حق، مى تواند منفور باشد و مانع راه سير و سلوك الى اللّه؟

مى دانيم در روايت معروف از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: «من حفظ على امتى اربعين حديثا ينتفعون بها فى امر دينهم بعثه اللّه يوم القيامة فقيها عالما».

مطابق اين روايت «هر كس چهل حديث نافع دينى حفظ كند (خواه از طريق كتاب باشد يا نقل يا حافظه) و به امت اسلامى برساند، روز قيامت در صف فقيهان و عالمان خواهد بود»، و به همين دليل بسيارى از علماى بزرگ براى عمل به اين حديث معروف نبوى كتابهاى اربعين نوشته اند. اينگونه تعليمات كجا و آن تعلمياتى كه مى گويد بايد كتابهاى حديث و غير حديث را در رودخانه و دريا افكند و غرق نمود و يا زير خاك دفن كرد كجا!

اينها خود اسناد زنده اى است بروارداتى بودن اين تعليمات و بيگانگى آن از تعليمات اسلامى كه شرح بيشتر آن در بحثهاى آينده خواهد آمد.

ح جامى در «نفحات الانس» در شرح حال عين الزمان مى نويسد: او از خلفاى شيخ «فضل الدين» و بسيار فاضل و دانشمند بود؛ اوائل كه عزيمت صحبت شيخ كرد به كتابخانه آمد، و از لطائف علوم عقلى و نقلى مجموعه اى انتخاب نمود كه در سفر مونس او باشد.

مى گويد: چون نزديك خوارزم رسيدم شبى در خواب ديدم كه شيخ مى گفت اى گيلك! پشته را بينداز و بيا! چون بيدار شدم انديشه كردم كه پشته چيست؟ من

ص: 27

از دنيا چيزى به همراه نياورده ام و حتى انديشه آن را نكردم، شب دوّم باز همين خواب را ديدم، شب سوم از شيخ پرسيدم شيخنا پشته چيست؟ گفت آن مجموعه اى است كه جمع كرده اى (از علم و دانشها)! چون بيدار شدم آن را در جيهون غرق كردم، چون به حضرت شيخ رسيدم گفت اگر آن مجموعه را نمى انداختى تو را هيچ فايده اى نمى بود!

اين طرز تفكر و اين گونه تعليمات را با تعلمياتى كه در اسلام درباره حفظ كتب و سپردن تعلميات اسلامى به آيندگان آمده است مقايسه كنيم تا تفاوت ميان اين دو روشن شود.

از جمله در حديث معروفى كه مرحوم شيخ حرّ عاملى در جلد 18 وسائل الشيعه و مرحوم شيخ انصارى در كتب رسائل از امام صادق عليه السلام نقل كرده اند مى خوانيم كه امام به يارانش فرمود: «احفظوا بكتبكم فانكم سوف تحتاجون اليها» طبق اين حديث امام عليه السلام دستور مؤكد در زمينه حفظ كتابها مى دهد.

باز در همين منبع در روايت ديگرى از همان امام عليه السلام مى خوانيم كه به مفضل بن عمر دستور داد و فرمود «اكتب و بث علمك فى اخوانك فان مت فاورث كتبك بينك فانه ياتى على الناس زمان حرج لا يانسون الا بكتبهم .

اين حديث معجز آسا و نظاير آن اهميت حفظ مواريث اسلام و آثار ائمه هدى عليهم السلام را به خوبى روشن مى سازد، و دستور مى دهد و به هر قيمتى بايد آنها را حفظ كرده و به نسلهاى آينده مسلمانان برسانند زيرا زمانى فرا مى رسد كه تنها پناهگاه امت اسلامى كتابهاى آنها است.

ص: 28

تا آنجا كه قرآن مقام خشيت را كه مهمترين مراحل عرفان است منحصر به علماء و اهل دانش مى شمرد «إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ»(1) و مشاهده آيات عظمت حق را در پهنه آسمان و زمين مخصوص «اولوالالباب» و انديشمندان مى داند.(2)

در حديث معروفى از اميرمؤمنان على عليه السلام مى خوانيم كه: معرفت خداوند از طريق علم حاصل مى شود و اطاعت و بندگى خدا نيز از همين طريق صورت مى گيرد، حيات دلها در علم است و نور بصيرت زائيده آن است: «ان العلم حيات القولب من الجهل و نور الابصار من العمى ... و بالعلم يطاع اللّه و يعبد و بالعلم يعرف اللّه و يوحد»: «با علم اطاعت خدا مى شود و با علم معرفت پروردگار و توحيد حاصل مى گردد.(3)

اصولًا عرفان صحيح راهى جز علم و آگاهى ندارد، و به همين دليل يك فريضه بزرگ الهى شمرده شده كه حديث:

«طلب العلم فريضة» شاهد گوياى آن است.(4)

و كمال دين در علم شمرده شده: «قال اميرالمؤمنين على عليه السلام اعلموا ان كمال الدين طلب العلم و العمل به .(5)

آنها كه علم را سدّ راه سلوك الى اللّه مى شمرند، و كتاب و دفتر و قلم و دوات نزد آنها موجوداتى ممنوع و قاچاق محسوب مى شود مصداق بارز حديث امام صادق عليه السلام هستند كه مى فرمايد: «العامل على غير بصيرة كالسائر على غير الطبق لا يزيده سرعة السير الابعدا».(6)

ص: 29

كسى كه بدون آگاهى عمل كند مانند مسافرى است كه از بيراهه مى رود، هر قدر سريعتر در مسير خود راه برود از مقصد اصلى دورتر مى شود و به فرموده پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله: خرابى كار چنين افرادى از اصلاحشان بيشتر است «من عمل على غير علم كان ما يفد اكثر مما يصلح .(1)

دوّم عرفان التقاطى، حريم احكام اسلامى را مى شكند.

در عرفان اسلامى احكامى كه از قرآن و سنت به دست آمده كاملًا محترم است، و يا به تعبير ديگر رعايت اصول و احكام شريعت گام اول براى سير و سلوك است، و سالكان طريقت هرگز به خود اجازه نمى دهند كه براى وصول به حقيقت كمترين تخطى و انحرافى از احكام شريعت پيدا كنند، در حالى كه در عرفان التقاطى (تصوف) اين معنى نه تنها مجاز شناخته شده، بلكه احياناً مورد توصيه نيز قرار گرفته، و به عنوان يك الگو مطرح شده است.

نمونه هاى روشن اين معنى را در كتاب احياء العلوم به نقل از مشايخ تصوف و عرفان مى توان يافت، و شايد همان سبب شده است كه بعضى از دانشمندان معروف اهل سنت مانند ابوالفرج ابن الجوزى الحنبلى كه به گفته مرحوم محدّت قمى يد طولانى در تفسير و حديث و وعظ و ساير علوم اسلامى داشته، كتابى به نام اعلام الاحياء باغلاط الاحياء نوشته و قسمتى از اين گونه انحرافات را بر او خرده گرفته، و در كتاب ديگرى بنام تلبيس ابليس قسمتهايى از كتاب احياء العلوم را با ذكر اسناد و مدارك مورد انتقاد شديد قرار داده است كه قسمتهايى از آن را به عنوان شاهدى براى موضوع مورد بحث در اينجا مى آوريم.(2)

ص: 30

ابو حامد غزالى مى گويد:

1- يكى از شويخ در آغاز كار چون از شب خيزى كسل مى شد بر خود الزام كرد كه شب را تا به صبح روى سر بايستد! تا اينكه نفس او از روى رغبت و ميل به شب خيزى مبادرت كند!

2- ديگرى براى اينكه دوستى مال را از دل بيرون كند تمام اموالش را افروخته و در دريا ريخت زيرا مى ترسيد اگر به مردم ببخشد گرفتار ريا شود!

3- ديگرى به منظور عادت كردن به حلم و بردبارى كسى را استخدام كرده بود كه در ميان اجتاماعات او را به باد فحش و دشنام بگيرد!

ابوالفرج پس از نقل اين داستانهاى عجيب، مى نويسد: تعجّب من از ابو حامد عزالى بيشتر است تا از كسانى كه اين اعمال خلاف را انجام مى دادند، زيرا او پس از نقل اين داستانها نه تنها هيچگونه مذمتى از آنها نكرده، بلكه اين حكايات را براى تعليم و تربيت ديگران بيان كرده است!

آيا جايز است كسى شب را تا به صبح روى سر بايستد تا خون به صورتش باز گردد و توليد بيماريهاى خطرناك كند؟

مطابق كدام قانون مى توان اموال را به دريا ريخت با آنكه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله از اتلاف مال نهى كرده است؟

آيا بدون جهت دشنام و فحش به مسلمان دادن جائز است؟ و آيا استخدام مسلمانى براى اين عمل زشت روا است؟

او در پايان اين سخن مى گويد: ابوحامد فقه را به تصوّف بسيار ارزان فروخته است!

4- داستان لص حمام (دزد گرمابه) يكى ديگر از داستانهائى است كه غزالى از يكى از شيوخ به نام «ابن كزينى» نقل مى كند كه: من زمانى وارد يكى از مناطق شدم و در آنجا حسن سابقه اى پيدا كردم و به خوبى و درستكارى معروف شدم. براى نجات از اين حس شهرت روزى به گرمابه اى رفتم و لباس گرانبهائى را

ص: 31

دزديده، و زير لباسهاى كهنه و مندرس خود پوشيدم، از گرمابه خارج شدم آهسته راه مى رفتم، مردم دويدند مرا گرفته و جامه هاى كهنه را ازمن بركندند، و آن لباسهاى پر قيمت را بيرون آوردند، پس از اين واقعه در ميان مردم به دزد حمام مشهور شدم و به اين وسيله نفس من راحت شد!!

غزالى پس از نقل اين حكايت مى گويد اين گونه خودشان را رياضت مى دادند تا از توجه مردم و نفس راحت شوند، و اى بسا «اهل حال»! اين گونه كارهائى كه بر خلاف دستور فقه است براى اصلاح قلب مرتكب مى شدند و بعداً اين تقصير صورى! را جبران مى كردند، همانگونه كه آن مرد در حمام كرد! ابوالفرج ابن الجوزى پس از نقل اين سخنان مى گويد: سبحان اللّه چه كسى غزالى را از دايره فقاهت بيرون كرد و به تأليف اين كتاب وادار نمود؟!

تعجّب در اين است كه تنها به نقل آنها قناعت نمى كند، بلكه از آنها مدح و تمجيد كرده، و صاحبانش را اهل حال مى نامد!

چه حالى از اين بدتر كه شخص صلاح و درستى خود را از در مخالفت با دستورات شرع بداند؟!

آيا هيچ راه صحيحى براى اصلاح قلب نبود كه به اينگونه امور بپردازند؟ و آيا روا است كه مسلمان نام دزد را بر خود بگذارد و خودش را سارق معرفى كند؟

آيا جايز است در اموال مردم بدون جلب رضاى صاحبانش تصرف كند؟ با آنكه «احمد» و «شافعى» (پيشواى غزالى) تصريح كرده اند اگر كسى جامه اى كه نگهبان بر آن است از حمام بدزدد بايد دست او را قطع كرد (پايان سخنان ابوالفر ابن الجوزى).(1)

وجود اين گونه تضادها در يك مكتب التقاطى عجيب نيست؛ از يك سو سخن

ص: 32

از اسلام در ميان است، و از سوى ديگر تعليمات وارداتى غير اسلامى ايجاب مى كند كه اين سدّها شكسته شود و راه به سوى هدفى كه دارند باز گردد.

آيا ممكن است شكستن حريم احكام مسلم اسلامى، آن هم به اين صورت زننده و غير منطقى، حمل بر آزادنگرى و آزادانديشى شود؟ مگر يك فرد مسلمان مى تواند در برابر احكام خدا و در جهت مخالف آن آزاد باشد؟

سوّم عرفان التقاطى بنيان گذار «تفسير به رأى» است.

در عرفان اسلامى همه جا سخن از محتواى وحى و تعليمات قرآن و سنت است، و يك مرد عارف مسلمان هرگز به خود اجازه نمى دهد افكار خود را بر قرآن و سنت تحميل كند، و آن را به آن گونه كه ميل و خواست او است، تفسير كند.

او در تفسير آيات و روايات معتبر اسلامى ضوابطى را رعايت مى كند كه با قواعد ادبى و مفاهيم لغوى و قرائن حاليه و مقاليه و متفاهم عرف در باب الفاظ و خلاصه آنچه كه در فهم مقاصد از الفاظ و عبارات معتبر است سازگار باشد.

ولى در عرفان وارداتى و تصوّف الفاظ از اين قواعد و ضوابط آزاد مى گردد، و مانند موم به هر شكلى لازم باشد در مى آيد، و تفسير به رأى بر متون اسلامى حاكم مى شود، و الفاظ به صورت كنايات و مجازات در مى ايد، و مفاهيم ذوقى و شعرى جانشين مفاهيم اصيل و واقعى مى شود و به اين ترتيب پيش داورى ها بر آيات و روايات تحميل مى گردد، و متون اسلامى همان مى گويد كه آنها مى خواهند. تعريفى كه شيخ عطار در آغاز كتاب تذكرةالاولياء درباره مشايخ صوفيه دارد مى تواند پرده از روى مطالب زيادى بردارد، او مى گويد: چون از قرآن و حديث گذشتى هيچ سخنى بالاى سخن مشايخ طريقت نيست ... كه سخن ايشان نتيجه كار و حال است، نه ثمره حفظ و قال! و از عيان است نه از بيان است، و از اسرار است نه از تكرار است، و از علم لدنّى است نه از علم كسبى است، و از جوشيدن

ص: 33

است نه از كوشيدن است، و از عالم ادبنى ربى است نه از عالم علمنى ابى است.(1)

دعوى اينگونه مقامات براى غير پيامبر صلى الله عليه و آله و امام معصوم عليهم السلام ميدان وسيعى به دست مشايخ و سران آنها مى دهد كه به عنوان علم لدنى و آگاهى بر اسرار و نتيجه كار و حال به هر گونه تفسيرى براى متون اسلامى دست يازند.

مطالعه بعضى از تاسير قرآن كه به اين سبك نگاشته شده (مانند بخشهائى از تفسيرروح البيان فاضلبرسوئى) شاهد گوياى اين مطلب است.

بديهى است هر گاه الفاظ از قيد و بند قواعد و دستور زبان و مفاهيم لغوى و عرفى جدا شوند، تمام اصالت و ارزش خود را از دست مى دهند، و هر گروهى آنها را بر طبق ميل خود تفسير مى كنند، و قرآن و سنت به جاى اين كه رهبر و راهنما و الگو و اسوه باشد، توجيه گر، دنباله روافكار اين و آن خواهد شد، و وضع بسيار خطرناكى به وجود مى آيد كه نيازبه توضيح و شرح ندارد.

گرفتار شدن عرفان التقاطى در اين دام خطرناك نيز به خاطر همان طبيعت التقاط است كه وقتى افكار وارداتى بر متون اسلامى تطبيق نكرد، لاجرم بايد به كمك تفسير به رأى آنها را با يكديگر هماهنگ ساخت.

يكى از دلايل پيدايش فرقه هاى زياد در تصوف اين آزادى در تفسير آيات و احاديث است ك هر گروه طبق ميل خود نصوص اسلامى را تفسير و مطابق سليقه شخشى خود توجيه مى كند.

ممكن است بعضى از اين فرقه ها پيروان چندانى نداشته باشند ولى با اين حال همان فرقه نيز بعد از مدتى احتمالًا به چند فرقه ديگر تقسيم مى شود، بعضى از اين فرق پس از مدتى منقرض مى شوند و در عوض فرقه هاى ديگرى به وجود مى آيد.

ص: 34

ص: 35

غالباً غير روحانى هستند.

لذا يكى از شرايطى كه بسيارى از مرشدان و شيوخ تصوف به مريدان خود مى كنند اين است كه از روحانيون فاصله گيرند، و سعى مى كنند آنها را به عنوان «علماى قشرى»، «زاهدان رياكار» و «واعظانى كه در خلوت كار ديگر مى كنند» از نظر مريدان خود بيندازند.

مى دانيم اسلام منهاى روحانيت مزاحم هيچ كس نيست نه سياستهاى استعمارى، نه سلطه هاى جبار و رژيمهاى طاغوتى، و نه هيچ دستگاه جبّار ديگر لذا در زمان طاغوت جمعى از مهره هاى اصلى درستگاه سلطنت صوفى يا متماميل به تصوف بودند.

فراموش نمى كنم يكى از چهره هاى خطرناك ساواك كه: در يكى از دستگيريهاى رژيم سابق با او روبرو شدم به من مى گفت: «ايمان من ازايمان شما مسلماً ضعيف تر نيست، من درويشم دم از مولى مى زنم و هر چه خواسته ام از او گرفته ام، اين از يك طرف، و امّا از طرف ديگر اگر ببينم كسانى با شاه مخالفت مى كنند يك ميليون نفر از آنها را به گلوله ببندم پروايى ندارم!»- ديدم اين درويش كلمه يك ميليون را چه آسان مى گويد؟!

ص: 36

به همين دليل در گذشته يك مشت خوانين ظالم، و كسانى كه شغلهاى نامشروعى داشتند در زمره درويشان، و يا لااقل در سلك ايشان در مى آمدند، و پاى بند نبودن آنها را به قسمتى از احكام شرع، يك نوع آزاد منشى و قابليت انعطاف و وسعت مشرب، و به عكس تقيّد متشرعين را به احكام الهى يك نوع خشكى و خشونت مى پنداشتند.

و نيز به همين دليل بسيارى از جلسات صوفيان كانونى بود از وجد و سماع و مطالب ديگر!

ص: 37

ص: 38

افكار و تعليمات بوده و هستند و مطمئناً هر قدر مردم اين سامانها به اين مسلكها روى آورند بار آنها سبك تر و مقاصد آنها عملى تر خواهد شد.

اين يكى از عوامل گرايش و گسترش اين مسلكها در كشورهاى شرقى است كه آثار آن در كشورهاى مختلف شرق به صورتهاى گوناگون به چشم مى خورد، حتى اگر در اعماق بعضى از مذاهب ساختگى كه در قرون اخير به وجود آمد دقّت كنيم خواهيم ديد كه در همه آنها يك نوع ريشه صوفيگرى و افكار صوفيانه وجود دارد.

اگر راستى كسى بخواهد امروز به دستور «جنيد بغدادى» عمل كند بايد تمام كتب و مطبوعات را بدور بريزد، با اينكه مى دانيم تمام كشورهاى دنياى امروز مى كوشند كه عظمت خود را با نشر و توسعه علم و دانش و مبارزه با جهل بيشتر كنند.

بنابراين بايد قبول كرد كه اينگونه سخنان يادگار دورانهاى تاريكى بوده كه مبارزه با علم احياناً امكان داشته و خريدارانى براى تعليمات غلط پيدا مى شده است.

2- بعضى ديگر معتقداند كه اين جريان يكى از لوازم و آثار تمدن جديد است؛ زيرا بسيارى از مردم (مخصوصاً مردم مشرق زمين) روى اقتضاء تربيت خانوادگى و محيط، به مسائل مذهبى علاقه مخصوصى دارند و خلاصه ميل دارند مسلمان و ديندار باشند، از طرفى بهره بردارى كامل و بدون قيد و شرط از وسايلى كه تمدن جديد در اختيار آنها قرار داده محتاج به يك آزادى عمل بى حساب است كه با مذاق متشرعين و دستورات مذهبى كه محدوديت هايى در هر قسمت قائل است، وفق نمى دهد، لذا عدّه اى كه نمى خواهند از هيچ يك از اين دو قسمت چشم پوشى كنند يعنى: به اصطلاح مى خواهند هم ديندار باشند و هم آزاد، دست به دامن تصوف مى زنند كه بيشتر آنها به «سير در باطن»! سوق مى دهد و نسبت به ظواهر شرع آنقدر پافشارى كه متشرعين دارند، نمى كند مخصوصاً بعضى از فرق

ص: 39

آنها نسبت به ظواهر دستورات دينى كاملًا بى اعتنا مى باشند، يا به قول بعضى: «درون و حال را مى نگرند، نى برون و قال را» و به گفته بعضى ديگر: «به مغز اهميت مى دهند نه به قشر!» كه نمونه هاى متعددى از آن با ذكر مدارك روشن در همين كتاب خواهد آمد.

وجود يك عده از افراد بى بندو بار و يك مشت خوانين ظالم و كسانى كه شغلهاى نامشروعى دارند در «زمره درويشان» يا لااقل «درسلك ايشان»! دليل بر اين مطلب مى دانند.(1) البته آن آزادى نسبى كه صوفى ها براى پيروان خو قائلند براى اينگونه افراد بسيار غنيمت است و نام آن را يك نوع «لطافت»! و «قابليت انعطاف و وسعت مشرب» در مقابل خشكى و خشونت اهل شرع مى دانند! و همين ها است كه جمعى از اين قماش اشخاص را سر سپرده سلسله هاى گوناگون تصوف كرده است.

از همه گذشته راستش را بخواهيد مجامع صوفى ها خالى از تفرّج و تنوع هم نيست، مخصوصاً براى افرادى كه كار روزانه خشن و سنگينى دارند وسيله خوبى براى رفع خستگى هاى روحى و فكرى و مايه تجديد نشاط است!

اشعار ذوقى آنها كه معمولًا با آهنگهاى و صداهاى دلنوازى خوانده مى شود انسان را در عوالم ديگرى سير مى دهد.

چنانچه در بحث «وجد و سماع» (رقص و موسيقى) خواهد آمد اين دو در ميان بسيارى از فرق تصوف در قديم بوده و حتى امروز هم وجود دارد كه به اصطلاح به آنها حال مى دهد.

بسيارى از آنها بكار گرفتن مواد مخدر و استفاده از آن را در مجالس خود مجاز

ص: 40

مى دانستند و نشئه حاصل از آن رايك نشئه روحانى! مى پنداشتند.

بديهى است كه اين گونه جلسات باب طبع عده اى است و آن را بر جلسات مساجد كه خالى از همه اينها است ترجيح مى دهند.

3- دسته اى هم معتقداند كه جنبش تصوّف يك جنبش ملّى و ادبى است!

زيرا بعضى از بزرگان شعر و ادب ما در زمره متصوفه بوده اند و احياء آثار آنها بطور غير مستقيم با احياء تصوف ارتباط دارد، و چون بعضى براى زنده كردن اينگونه آثار كوشش بيشترى مى كنند، تصوف هم مورد توجه زيادترى واقع شده است!

4- بعضى هم عقيده دارند كه پناه بردن به بعضى از مردم به سلسله هاى تصوف عكس العمل تندروى هاى دسته اى از منتسبين به روحانيت است؛ اين دسته با اينكه به طور مسلم جزء روحانيون واقعى ما نيستند و افراد مطلع و آشنا به اوضاع نيز هرگز آنها را به اين مقام نمى شناسند؛ اما در عين حال از نظر افراد بيخبر و ساده لوح اعمال آنها مقياس سنجش حال ديگران محسوب مى شود؛ لذا وقتى ملاحظه مى كنند كه برخلاف دستورات عالى دينى، اين دسته توجه خاصى به جار و جنجال هاى مادّى پيدا كرده اند؛ نسبت به علماء بدبين شده به خانقاه پناه مى برند.(1)

ص: 41

اين بود علل عمده اى كه براى اين جريان ذكر مى كنند.

ممكن است كه همه اين جهات در اين جريان بى تأثير نباشد، اما گمان مى رود عامل اساسى و اصلى از موضوع اول (1) و دوم خارج نباشد، قرائنى هم كه گفته شد آن را به خوبى تأييد مى كند.

ص: 42

ص: 43

است كه از اين «معاشران ناجنس» احتراز كنند.

حربه هاى مهمى كه صوفيها هميشه براى بدبين ساختن توده مردم نسبت به علماء دين كه يگانه سدّ راه پيشرفت آنها محسوب مى شوند به كار مى برند، اين است كه آنها را اهل دنيا و آلوده به ريا و خودنمائى و دورروئى معرفى كنند و به اين گونه اشعار متمثل شوند:

واعظان كاين جلوه در محراب و منبر مى كنندچون به خلوت مى روند آن كار ديگر مى كنند

مشكلى دارم ز دانشمند مجلس باز پرس توبه فرمايان چرا خود توبه كمتر مى كنند

***

گرچه بر واعظ شهر اين سخن آسان نشودتا ريا ورزد و سالوس مسلمان نشود

***

اين تقوى ام بس است كه چون واعظان شهرناز و كرشمه بر سر منبر نمى كنم!(1)

ضمناً براى تحقير سرمايه علمى علما كه خطرناكترين اسلحه براى كوبيدن منظق هاى غير علمى صوفيها به شمار مى رود، از آن به عنوان «علم رسمى» و

ص: 44

«علم ظاهر» و «علوم قيل و قالى» و «الفاظ و اصطلاحات»! و مانند اينها ياد مى كنند(1) و علماء بزرگ دينى را قشرى و ظاهرى، و گاهى پا را بالاتر گذاره «راهزن راه حق»! مى خوانند، و نيز مى گويند: اگر ما را «اهل بدعت» و يا در بعضى از موارد «ملحد» معرفى كرده اند بواسطه همين بوده كه به عمق مطالب باريك ما نرسديه اندئ يا به اصطلاح اهل دل آشنا نبوده اند.(2)

تانگردى آشنا زين پرده بويى نشنوى گوش نامحرم نباشد جاى پيغام و سروش

ص: 45

جوانى را به خاطر دارم كه در شيراز در سلك آنها در آمده بود، و با اينكه قبلًا حشرو نشر زيادى با اهل علم و روحانيين داشت بطور كلى معاشرت خود را قطع كرد، و مانند كسى كه از مريضى كه مبتلا به بيمارى مسرى است فرار كند از آنها مى گريخت، بعداً معلوم شد از جمله دستورات اوليه كه به او داده شده اجتناب كامل و كناره گيرى از علماء بوده است كه آن را تقريباً يك سّم مهلك براى او قلمداد كرده اند، البته اين گونه تبليغت سوء كار خود را د رافراد بى اطلاع نموده و يك حس بدبينى و تنفّر شديد در آنها ايجاد مى كند، به طورى كه بعضاً حاضر نيستند كوچكترين توضيحى درباره وضع مسلك خود بشنوند، و يا يك صفحه از كتاب هاى مربوط به اين قسمت را بخوانند و اين مطالب را سدّ راه وصول حق بدانند.

همين شاهكار عجيب است كه افراد اين جمعيت را كه معمولًا از سرمايه هاى علمى بى بهره اند در مقابل سيل تبليغات علمى مخالفين بيمه مى كند! و انصافاً بايد تصديق كرد كه از نظر سياست داخلى، براى حفظ يك جمعيت غير علمى در مقابل حملات اهل علم، راهى بهتر از اين نيست كه نغمه «العلم هوالحجاب الاكبر» را ساز كرده و علم را بزرگترين مانع راه حق قلمداد كنند و افراد را نسبت به علماء و دانشمندان بدبين سازند بطورى كه آنها را دشمن خود بدانند.

شايد حديث معروف: «سيأتى زمان على النّاس يفرّون من العلماء كما يفر الغنم من الذئب : «زمانى بيايد كه مردم از دانشمندان فرار كنند همانطور كه گوسفند از گرگ فرار مى كند!» اشاره به همين گونه موارد باشد.

ولى البته به كار زدن اين شاهكار هم آنقدر ارزان براى آنها تمام نمى شود زيرا همه كس حاضر نيستند زير اين بار بروند و بحث و گفتگوهاى منطقى را كه يگانه وسيله حل اين گونه مطالب، و تشخيص خوب و بد عقايد است كنار بگذارند، چه اينكه هيچ كس از علم زيان نمى بيند، و اگر در جهان چراغى براى پيدا كردن راه پرپيچ و خم سعادت باشد همان چراغ علم است، قرآن جمعيتهاى متعددى را به ما نشان مى دهد كه در مقابل بيان نافذ و منطق علمى نيرومند پيغمبران بزرگ نيز

ص: 46

همين روش را معمول مى داشتند و مى گفتند: «لَاتَسْمَعُوا لِهَذَا الْقُرْآنِ وَالْغَوْا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَغْلِبُونَ»؛ «گوش به اين قرآن فرا ندهيد و به هنگام تلاوت آن جنجال كنيد، شايد پيروز شويد!(1) ولى مؤثر نشد و قرآن به آنها اين پيغام نورانى را رسانيد: «فَبَشِّرْ عِبَادِي الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمْ اللَّهُ وَأُوْلَئِكَ هُمْ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ»؛(2) «پس بندگان مرا بشارت ده! همان كسانى كه سخنان را مى شنوند و از نيكوترين آنها پيروى مى كنند، آنان كسانى هستند كه خدا هدايتشان كرده و آنها خردمندانند».

ص: 47

حال چقدر احمقانه است اگر بخواهيم جنگ داخلى در ميان خود راه بيندازيم.

كشور مااز نژادهاى مختلف؛ زبانهاى گوناگون، تشكيل يافته و تنها وجه مشتركى كه در ميان اين همه دسته هاى مختلف پيدا مى شود همان اتحاد دينى و مذهبى است، زيرا اكثريت قريب به اتفاق آن مسلمان هستند، با اين حال اهميت اين اتحاد مقدس از هر گونه توضيح و بيانى بى نياز است.

امروز سعى مى شود به وسليه اتحاديه هاى سياسى و اقتصادى، و ايجاد بازارهاى مشترك و مانند آنها؛ جمعيتهاى عظيم ترى را زيريك پرچم درآورند؛ زيرا اين نكته مسلم شده كه افراد محدود و پراكنده، حق حيات در چنين دنياى پرغوغايى ندارند! با اين حال آيا جنايت نيست كه بر ضد اين هدف قدم برداشه و رشته هاى اتحاد را پاره كنيم؟!

***

حفظ وحدت از نظر اسلام اهميت زيادى دارد و در سايه همين اتحاد نيرومند مقدس و جمعيت فشرده و هماهنگ بود كه مسلمانان در صدر اسلام توانستند در برابر آن همه دشمنان فراوان ايستادگى به خرج دهند. اسلام به آنها گفته بود:

«وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَلَا تَفَرَّقُوا»: (همگى به ريسمان خدا (/ قرآن و اسلام و هر گونه وسيله رحمت چنگ بزنيد و پرانده نشويد!(1) و به اين وسيله آنها را صريحاً از پراكندگى نهى كرده بود. اسلام به اندازه اى نفاق را منفور شمرده كه در رديف عذابهاى آسمانى قرار داده و مى گويد: «قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَاباً مِنْ فَوْقِكُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعاً وَيُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ»: بگو: او قادر است كه از بالا يا از زير پاى شما، عذابى بر شما بفرستد يا به صورت دسته هاى پراكنده شما را به هم بياميزد و طعم جنگ (و اختلاف) را به هر يك از شما به

ص: 48

وسيله ديگرى بچشاند!(1)

اسلام يك دشمنى آشتى ناپذير با «اختلاف طلبان» دارد و صريحاً مى گويد: «إِنَّ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فِي شَيْ ءٍ إِنَّمَا أَمْرُهُمْ إِلَى اللَّهِ»؛ كسانى كه آيين خود را پراكنده ساختند، و به دسته هاى گوناگون (و مذاهب مختلف) تقسيم شدند، تو هيچ گونه رابطه اى با آنها ندارى! سر و كار آنها تنها با خدا است.(2)

در جاى ديگر اختلاف و پراكندگى را يكى از علائم «شرك» شمرده و مى گويد: «وَلَا تَكُونُوا مِنْ الْمُشْرِكِينَ مِنْ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعاً كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ»؛ و از مشركان نباشيد، از كسانى كه دين خود را پراكنده ساختند و به دسته ها و گروهها تقسيم شدند! و (عجب اين كه) هر گروهى به آنچه نزد آنهاست (دلبسته و) خوشحالند!(3)

اسلام مى گويد: «الشاذ من الغنم للذئب : «گوسفندان تك رو طعمه گرگانند»!(4)

البته ترديدى نيست كه در اجتماع ما بلكه در هر اجتماعى افرادى هستند كه دانسته يا ندانسته در افراط و تفريطند، وظيفه ما اين است آنها را بيدار كنيم و به صفوف جمعيت باز گردانيم. در اين هم ترديدى نيست كه در دنيا كسانى هستند كه از اتحاد ما رنج مى برند و «وضع آشفته» ما باعث «جمعيت خاطر» آنها است، و معتقداند: «چون چنين است پس آشفته ترش بايد كرد!» بايد با كمال دقت

ص: 49

مراقب نقشه هاى آنها باشيم و آنها را نقش بر آب كنيم.

***

ما چه «مرد دين» باشيم و چه «مرد دنيا» چه دوستدار اسلام باشيم چه خواهان وطن و مليت، و چه مرد سياست باشيم و چه مرد روحانيت، در هر صورت بايد اجازه ندهيم اين رشته اتحاد مقدسى كه نامش «مذهب» است و در اعماق روح و زواياى قلب ميليونها مردم كشور ما جا دارد از هم گسسته شود! نبايد اين سرمايه معنوى بر باد رود! آيا چيز ديگرى داريم كه جاى آن را بگيرد و اين خلاء را پر كند؟ افسوس كه هنوز عده اى پيدا مى شوند كه بدون توجه آلت دست اختلاف طلبان گردند!

راستى حيرت آور است امروز سعى مى شود اختلافاتى كه در ميان شيعه و سنى وجود دارد تقليل پيدا كند و همه مسلمانان يك دل و يك زبان در برابر دشمنان مشترك خود ايستادگى كنند از آن بالاتر سعى مى كنند در ميان تمام معتقدان به مذاهب عالم در برابر سيل ماديگرى و الحاد و بى دينى يك نوع اتحاد و هماهنگى ايجاد كرده و زنجير محكمى تشكيل دهند؛ آيا بااين حال درست است كه ما بياييم اين جمعيت را به اين طرف و آن طرف بكشيم، يا در مقابل مساجد كه يگانه مركز اسلامى است و در قاموس اسلام مركز اجتماعى جز آن وجود ندارد خانقاه بسازيم؟!

ص: 50

نوشته اند و مفسران هم در تفسير آيه 108 از سوره توبه متذكّر شده اند قبل از ظهور اسلام، يكى از راهبهاى مسيحى به نام «ابوعامر» در مدينه بود كه بشاراتى را كه در كتب دينى گذشته درباره ظهور پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله ديده بود با شور و علاقه خاصى در ميان مردم مدينه منتشر مى ساخت و از اين راه يك حال شوق و انتظار مخصوصى در دلها ايجاد كرده بود. پس از ظهور اسلام مردم مدينه كه از جهاتى تشنه ظهور پيغمبر اسلام بودند در سلك پيروان آن حضرت درامده و طبعاً اطراف «ابوعامرها» خلوت، و بازارشان كساد شد. همين موضوع آتش حسد و كينه را در دلهاى آنها روشن كرد، و سبب شد كه به وسائل گوناگونى در مقابل پيشرفت اسلام كار شكنى كنند.

پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله از فعاليتهاى تخريبى «ابوعامر» باخبر شد و به تعقيب او پرداخت و او را «فاسق» لقب داد، او كه ديگر نمى توانست در مدينه بماند، به شام گريخت و به قيصر روم پناهنده شد، ولى دست از فعاليت برنداشت و از آنجا به وسيله نامه با منافقان تماس هاى محرمانه داشت و اميدوار بود بتواند زمينه هائى به وسيله آنها در مدينه فراهم كرده و با استمدد از قيصر روم ضربتهاى شكننده اى بر مسلمانان وارد سازد، اين از يك سو.

از سوى ديگر يكروز جمعى از افراد به ظاهر مسلمان خدمت پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله رسيدند و با قيافه هاى حق بجانبى پرده از روى خدمتى كه نسبت به عالم اسلام شخص آن حضرت كرده بودند برداشتند، عرض كردند: «اى رسول خدا! ما چون ملاحظه كرديم كه ضعفاء و پيرمردان و پيرزنان و بيماران از نقاط دور دست مدينه توانايى حضور در مسجد شريف شما را مخصوصاً در شبهاى بارانى، ندارند؛ لذا براى كمك به اين جمعيّت و رفع نگرانى مسلمانان مسجدى در گوشه اى از مدينه ساخته ايم، هم اكنون مسجد تمام شده و در انتظار شمااست كه با قدوم خود و نماز خواندن در آن، آن را افتتاح فرمائيد».

پيغمبر صلى الله عليه و آله در آن موقع عازم جنگ تبوك بود، فرمود: «مى روم و

ص: 51

باز مى گردم، و درباره كار شما تصميم مى گيرم». پس از بازگشت حضرت، با همان قيافه ها به حضورش شتافتند و در خواست ظاهر فريب خود را تكرار كردند. ناگهان در اين هنگام آيات جندى بر پيامبر نازل گرديد و با شديدترين لحنى خداوند پيغمبر خود را از حضور و نماز در آن مسجد بازداشت و آن را يك كانون «تفرقه و كفر» و «ساختمانى بر لب پرتگاه دوزخ!» خواند و فرمود: «لَاتَقُمْ فِيهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ»؛ هرگز در آن (مسجد به عبادت) نايست! آن مسجدى كه از روز نخست بر پايه تقوا بنا شد، شايسته تر است كه در آن (به عبادت) بايستى!(1)

***

اما حقيقت امر چه بود؟ ... «ابوعامر» عمال خود را دستور داده «پايگاهى» براى او بسازند تا به مدينه مراجعت كرده و با وعده اى كه در شام به او داده شده بود نقشه هاى شوم خود را عملى سازد.

البته چون در محيط مدينه در آن روز ساختن چنين بنائى آن هم به نام «ابوعامر» امكان نداشت، لذا تحت نام مقدس «مسجد» آنهم براى دلسوزى يك طبقه ضعيف و ناتوان، كه بهتر از اين عنوانى تصور نمى شد، مقدمات مطلب را چيدند؛ اما پيك وحى خدا قبل از اجراء مقاصد شوم آنها، پيغمبر را متوجه نقشه هاى آنها نمود و نقشه ها نقش برآب شد.

پيغمبر صلى الله عليه و آله دستور داد آن مسجد را ويران ساخته با زمين يكسان كنند؛ حتى جايگاه آنرا مزبله مردم مدينه قرار دادند، تا مسليمن از اين جريانات عبرت گيرند و بدانند هر بنائى به منظور ايجاد نفاق و شكاف در ميان مسلمانان برپا شود (يا نتيجه اش اين باشد) بايد از ميان برد، حتى اگر به نام مقدس مسجد بوده باشد!

ص: 52

زيرا روح دستورات اسلامى از چنان مركزى بيزار است و اجازه نمى دهدبه هيچ قيمتى رشته اتحاد مسلمانان از هم گسسته شود.

داستان اين مسجد، كه بعداً به نام «مسجد ضرار» معروف شد از حوادث عبرت انگيز تاريخ اسلام است كه تأثير عميقى در روحيه مسلمانان از خود به يادگار گذارده است.

خواننده محترم! با اين وضع آيا ممكن است اسلام اجازه دهد در برابر مسجد، «خانقاه» ساخته شود و مردم را به نام عبادت و ذكر خدا و ... كه مركز منحصر آن مسجد است به آنجا بكشانند؟

خودمانيم اگر زير اين كاسه نيم كاسه اى نيست چرا دسته اى حساب خودشان را از ما جدا كرده اند، مركز جدا، اذكار مخصوص و شعارهاى خاصى براى خود ساخته و حتى آداب مجلس و مصافحه را تغيير داده اند؟!

خانقاه سازى و مرشد تراشى در كجاى اسلام وجود دارد؟ اگر راستى مطلب صحيحى دارند كه متكّى به قرآن و اصول دستورات پيشوايان اسلام است، چرا در مجامع عمومى مسلمانان براى همه بيان نمى كنند تا همه از آنها بپذيرند.

اين كناره گيرى و حرفهاى در گوشى براى چيست؟! همه مى دانيم كه قرآن و كلماتى كه از پيشوايان بزرگ اسلام رسيده است هيچ مطلبى را فروگذار نكرده است، دستور عبادت، تهذيب نفس، رابطه با خدا، كسب صفاى روح و دل، ذكر و فكر، و خلاصه آنچه بخواهيم در آنها است، هر كس مرد عمل است بسم اللّه، اين ديگر سرو صدا و دسته بندى و تحزّب و گوشه گيرى و دعوت به سوى خود و در گوشى و اسرار مگو ندارد!

شما را به خدا قدرى به خود آئيد و در اين موقعيت حساس و خطرناك دست از اين تفرقه جوئيها برداريد و مثل سايرين به صفوف مسلمانان بپيونديد، و به مساجد برگرديد تا در برابر دشمنان صف واحدى تشكيل دهيم! «إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ

ص: 53

يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفّاً كَأَنَّهُمْ بُنيَانٌ مَرْصُوصٌ»(1)

«إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِمَنْ كَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِيدٌ»(2)

ص: 54

ص: 55

عقيده با ايشان موافقيم، ما هم مى گوييم مداركى در دست است كه انگلستان كه مهارت خاصى در دين سازى دارد، و طبق منطق «تفرقه بينداز و حكومت كن!» از ساختن اين گونه مذاهب در مناطقى كه تحت نفوذش قرار داشته كوتاهى نكرده، دست در كار ساختن اين مذاهب بوده است. انحراف اين دسته هم طورى مسلم است كه بنا به اعتراف «حاج محمّد كريم خان» كه از رؤساى آنها است: «تمام علماء معاصر او بر فساد مذهب او و استادش سيد كاظم رشتى و استاد استادش شيخ احمد احسائى، اتفاق كردند!»

ولى گوش كنيد ببينيد «ميرزا باباى ذهبى» كه از أقطاب سلسله اى است كه نويسنده چهل مقاله نزد آنها سر سپرده است، درباره شيخ احمد چه مى گويد؟ اينك عين عبارت او از كتاب «طباشير الحكمة»، صفحه 74:

«... شيخ مشايخ العلم و المعرفة شيخ احمد احسائى روح اللّه روحه الشريف كه از افاضل علماء متأخرين حكمت و حديث و معرفت است، و آن جناب را در فهم احاديث معصومية و مطالب حكمت اشراقيه طرزى خاص و اصطلاحى جديد است كه دخلى به اصطلاح حكماء عرفاء ندارد، اصطلاح خود را از احاديث و عبارات اهل بيت عصمت عليهم السلام استنباط كرده!، و علاوه بر تحصيل فنون علم، متابعت عرفاء الهييّن چون تخبةالاولياء الربانيين و عمدةالعرفاء المحققين، نقاوةاولاد سيدالمرسلين، سيد قطب الدين محمّد طاب اللّه ثراه، به رياضات نفسانيه اشتغال نموده به كشف عملى فائض! (فائز) شده، تصانيف شريفه ايشان مانند شرح فوائد، شرح زيارات جامعه و غيره مشهور ...» و اين تناقض عجيبى است.(1)

ص: 56

ص: 57

نگارنده گويد: يكى از بزرگترين افتخارات ما مسلمانان اين بوده و هست كه اسلام طلب علم را فريضه دانسته، و فرا گرفتن علوم را بر هر فرد مسلمان در حدود استعدادش لازم شمرده بلكه تعليم و تعلّم را هر دو واجب دانسته است.

آيات و اخبار فرراوانى از قرآن مجيد و پيشوايان بزرگ اسلام در اين موضوع رسيده كه شرح آنها نيازمند به كتاب جداگانه است. دستوراتى كه درباره حقوق استاد بر شاگرد و حقوق شاگرد بر استاد و مقررّات مجلس درس و بحث و تأكيداتى كه درباره حفظ و ضبط علوم و مذاكره و بحث در پيرامون مسائل علمى رسيده همگى شاهد صدق اين گفتاراست.(1)

ص: 58

و خوشبختانه هر مسلمانى كم و بيش آنها راشنيده است، آيا بااين حال تأسف آور نيست كه دسته اى علم و دانش را بزرگترين موانع و حجابها دانسته و شرط رسيدن به معرفت الهى را پاك نمودن لوح دل از نقش آموختنى ها بدانند؟! و گفتن «حدثنا» و «اخبرنا» كه شيوه نقل روايات نبوى و معصومين عليهم السلام است، مايه نفرت آنها باشد؟

شگفت آور اينجا است كه يك روزنامه نگار كه وظيفه او به اصطلاح نشر علم و دانش و فرهنگ است مردم را به جهل و نادانى و پاك كردن لوح دل از نقش آموختنى ها سوق مى دهد.

فرق ميان حيوان زبان بسته با آدم تحصيل كرده چيست؟ آيا غير از اين است كه لوح دل آن از نقش آموختنى ها پاك است و لوح دل اين آدم به آن منقش شده است؟ امروز كه افتخار هر دسته اى به علم و دانش است و بالاترين هدف هر ملت و كشورى توسعه فرهنگ مى باشد اين روزنامه نگار شعر عوامانه زير را به رخ ما مى كشد:

يك اهل دل از مدرسه نايد بيرون!ويران شود اين مدرسه دارالجهل است!

(چهل مقاله- صفحه 50)

اينها به پيروى از رهبران خود مكرر مى نويسند علوم رسمى و دانشهاى قيل و قالى را بايد كنار گذاشت.

ص: 59

خوب است كمى اين سخن را بررسى كنيم: مى دانيم هر علمى از دو دسته مسائل تشكيل مى شود: اول مسائل مسلّمه كه مورد گفتگو نيست دوّم مسائل مشكله اى كه محل گفتگو و بحث (و به قول ايشان قيل و قال) واقع مى شود، و بسيارى از آنهادر اثر تأمّل و بررسى حل شده و پاره اى همانطور باقى مانده و آراء مختلفى درباره آن داده مى شود، از مسائل سياسى و اقتصادى و طبى و فيزيكى و شيميايى گرفته ... تا مسائل دينى و معنوى، همه مشمول اين قانون است، ايا با اين حال ما بايد از بحث و گفتگو و تبادل افكار كه يگانه راه حل مسائل مشكل است، انتقاد كنيم و زحمات دانشمندان بزرگ را با الفاظ زشتى از قبيل (قيل و قال) زير پا بگذاريم؟!

اينها با نوشتن اين گونه مطالب باز هم انتظار دارند مردم نوشته هايشان را مانند ورق زر ببرند و از اينكه كسى سراغ آن را نمى گيرد خيلى متأسف اند (در صفحه 37 چهل مقاله مى نويسد: من مقالات بسيارى از هر رشته و هر مقوله نوشته ام ولى كمتر اتفاق افتاده است كه يك نفر بيايد سراغش را بگيرد و احوالش را بپرسد و تقاضاى فلان شماره را بكند) ....

در مبحث (عقل و عشق) درباره اهميت فرا گرفتن دانش بيش از اين صحبت خواهد شد.

***

ص: 60

ص: 61

اين هم منطق عجيبى است، آيا راستى به عقيده شما هر كس ولو مرتكب هزاران خطا و جنايت و پشت پا زدن به دستورات الهى شود باز هم محترم است، و بايد با او مهربان بود؟ مگر در ميان مسلمانان يك دسته نبودند كه با اظهار اسلام، همه گونه سب و دشنام نسبت به وجود مقدّس مولى الموحدين على عليه السلام روا مى داشتند! كدام مسلمان با غيرت مى تواند با يك چنين دسته اى به صلح و صفا سلوك كرده و با آنها مهربانى كند؟

آيا وظيفه دانشمندان بزرگ اين نيست كه با خرافاتى كه در ميان مسلمانان ظاهر

ص: 62

مى شود مبارزه كنند و دامن اسلام را از لوث آنها پاك نمايند؟ آيا بايد با ديدن آن همه انحرافات مهر سكوت بر لب زد و به قول شما با همه على السويه مهربان بود؟ از طرفى مى دانيم كه محال است مطالب متناقض تمامش درست باشد؛ در كلمات قصار على عليه السلام هم مى خوانيم: «ما اختلف دعوتان الا كانت احديهما ضلالة»: «دو نفر با هم اختلاف نكردند مگر اينكه دعوى يكى از آن دو گمراهى بوده است» با اين حال آيا با همه صلح و صفا بودن جز نفاق و منافق گرى چيز ديگرى خواهد بود؟

اساساً اگر اين لفظ صلح كل را بشكافيم و درست تحليل كنيم مى بينيم كه همان معناى (كوسه و ريش پهن!) خواهد شد. مثلًا در آن كشورى كه دو حزب متضاد با مرامهاى مختلفى وجود دارد كه هر كدام راه سعادت و ترقى را منحصر به پيروان خود دانسته و ديگرى را رسماً منحرف و گمراه مى داند آيا مى شود يك نفر پيدا شود كه با همه خوش باشد؟

اختلافات مذهبى هم در بسيارى از موارد از همين قبيل است، اين دسته راه نجات را منحصر به راه معينى دانسته و آن دسته هم راه ديگرى را اختيار كرده و تنها با پيروان خود سر صلح داشته است، روشن است كه اگر كسى بخواهد با همه از روز حقيقت، صلح و صفا باشد بايد از عقايد و مرامهاى همه پيروى كند، اينهم ممكن نيست مگر اينكه به مضمون آيه شريفه «وَإِذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا إِلَى شَيَاطِينِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ عمل نمايد.

اشتباه نشود آنچه گفته شد، هيچ منافات با تشريك مساعى پيروان مذاهب مختلفه در راه پيشرفت هدف مشتركى كه دارند ندارد، همانطور كه در بين احزاب سياسى هم بسيار اوقات اين موضوع پيدا مى شود، كه در پاره اى از منافع با هم اشتراك پيدا كرده و ناچار همه با هم در راه تحصيل آن كوشش مى نمايند.

ص: 63

ص: 64

ص: 65

ص: 66

بسا مى شود كه پيروان دو فرقه يكديگر راآشكارا لعن و نفرين مى كنند و هر يك ديگرى را ننگ عالم تصوف مى داند، ضمناً مكاشفات و روياهاى نامطلوبى براى يكديگر هم مى بينند، هر دسته براى خود خانقاه و دستگاه مستقلى دارند، و از حضور در مراكز ديگران خوددارى مى كنند، اين وضع در ميان جمعيتى كه از يك طرف خود را يگانه طرفدار تهذيب نفس و اخلاق مى دانند، و از طرف ديگر طرفدار صلح كلى هستند، راستى حيرت آور است و اين خود مى رساند كه قضايا به اين سادگى نيست و در زير اين «كلاههاى ترك» (ترك لذّات و هوس ها!) اسرار ديگرى است.

ص: 67

سرچشمه اختلافات بيشتر از اين ناشى مى شود كه با از بين رفتن يك قطب و مرشد در ميان باقيماندگان بر سر جانشينى او اختلافات عجيب و غريبى رخ مى دهد و به مضمون «آنچه در پرده نهان است برون خواهد شد» گاهى كار به رسوايى و جاروجنجال مى كشد و به اين ترتيب يك سلسله انشعابات تازه پيدا شده و آن يك رشته به چند رشته تازه منشعب مى گردد و سرّ انشعابات زياد تصوف عالباً همين است.

البته در ميان جانشينان هر شخص صاحب نفوذ و قدرتى، ممكن است كشمكشهايى روى دهد؛ ولى در صورتى كه نه آن شخص و نه جانشينان او داعيه مقام خاصى نداشته باشند و فقط آن مقام را به عنوان يك اسلحه برنده براى پيشترفتهاى اجتماعى يا سياسى يا شخصى بخواهند، خطر ايجاد احزاب و رشته هاى مختلف كمتر خواهد بود؛ اما در آنجا كه مقاماتى براى خود قائل باشند و نظريات و كشفيات خود را براى ديگران واجب الاطاعة بدانند و هر كدام عقايد مخصوص به خود داشته باشند سر از تشكيل سلسله ها و دسته هاى گوناگون بيرون مى آورند، و اين يكى از بزرگترين نقاط ضعف تصوف و مايه بدبختى آنهااست.

تاريخ تصوف، رشته ها و سلسله هاى بيشمارى براى اين جمعيت ثبت كرده است، و عقايد و كارهاى عجيب و غريبى براى هر يك نقل شده كه بعضى از آنها به اندازه اى غرابت دارد كه به زحمت مى توان آن را باور كرد، ولى اصل موضوع، يعنى وجود رشته هاى مختلف، چه در گذشته و چه در حال قابل ترديد نيست؛ اما خوشبختانه بسيارى از سلسله هاى سابق به خصوص آنهايى كه عقايد غريبى به آنها نسبت مى دهند منقرض شده اند و لذا بحث درباره آنها هم امروز بيهوده است؛ بايد به همين دسته ها و سلسله هاى فعلى پرداخت.

جالب توجه اينكه انسان وقتى با پيروان بعضى از فرق تصوف تماس مى گيرد مى بيند از بعضى همنوعان خود شكايتها دارند و از افرادى كه خرقه و خانقاه را وسيله دنيا پرستى خودكرده اند ناله مى كنند. در اشعار شعراى آنها هم اين امر به

ص: 68

خوبى منعكس است.(1) در حالى كه خودشان عامل تفرقه بيشتر و تشتت زيادترند.

به هر حال چون منظور يك مطالعه كلى و عمومى درباره توصف است لذا سعى شده است در اين مجموعه قسمتهاى عمده اى كه قدر مشترك ميان همه يا غالب فرق آنهااست مورد بحث قرار دهيم و از ذكر عقائد خصوصى سلسله هاى آنها جز در موارد معينى خوددارى كنيم، باز هم تكرار مى شود اين بحث يك بحث اجمالى و مختصر بيش نيست و براى يك بحث جامع و كامل كتابهاى مبسوطى بايد تهيّه شود؛ اما اميد است همين بحث اجمالى براى كسانى كه مى خواهند از چگونگى مذهب آنها آگاه شوند كافى باشد.

***

ص: 69

و قبل از شروع به اين بحث ها تاريخچه اجمالى و مختصرى براى تصوف ذكر شده است تا خواننده با بصيرت بيشترى وارد مطلب شود: ضمناً در اينجا به قسمتى از مدارك سخنانى كه در اين كتاب از «صوفيّه» (بواسطه يا بلاواسطه) نقل شده و به آن استشهاد نموده ايم اشاره مى شود:

نام كتاب مؤلف

1- احياء العلوم ابو حامد محمد بن محمد غزالى (متوفى 505 ه)

2- تذكرةالاولياء شيخ عطار (627 ه)

3- فتوحات مكّيه محى الدين عربى (638)

4- مثنوى جلال الدين مولوى (متوفى 672)

5-/ نفحات الانس شيخ جامى (898 ه)

6-/ گلشن راز شيخ محمود شبسترى (720 ه)

7-/ فصوص الحكم محى الدين عربى (638 ه)

8-/ شرح فصوص الحكم قيصرى (751)

9-/ رياض السياحه حاج زين العابدين شيروانى

10-/ استوارنامه

11-/ اسرار التوحيد شيخ ابوسعيد (440)

12-/ تاريخ تصوف دكتر قاسم غنى

13-/ طباشير الحكمه ميرزا ابوالقاسم ذهبى

14-/ التحفة العباسية شيخ محمد على سبزوارى

ص: 70

ص: 71

ص: 72

كه در ميان مسلمين جايگاهى براى خود باز كرد، همين مسلك «تصوف» بود و تدريجا بر اثر امورى كه ذكر آن در صفحات آينده خواهد آمد پيروانى پيدا كرد و مخصوصا در ميان اهل تسنن (1) پيروان زيادترى براى آن پيدا شد و بالاخره بساط خود را در ميان «اماميه» هم گسترده، و جمعى را به خود مشغول ساخت.

به شهادت پاره اى از اخبار، اولين كسى كه بذر اين مسلك را در سرزمين اسلام پاشيد، ابوهاشم كوفى (2) بود. در كتاب «حديقة الشيعه» از

ص: 73

امام حسن عسكرى عليه السلام نقل شده كه فرمود: «انه كان فاسد العقيدة جدا و هو الذى ابتدع مذهبا يقال له «التصوف» و جعله مقرا لعقيدته الخبيثة»: «يعنى: او مردى بود فاسد العقيده و همان كسى است كه مذهبى به نام تصوف اختراع كرد و آن را قرارگاه عقيده ناپاك خود قرار داده است».

از جمله دلايلى كه پيدايش اين مسلك را در قرن دوم هجرى تأييد مى كند روايتى است كه در همان كتاب از امام صادق عليه السلام نقل شده: كه يكى از ياران آن حضرت به خدمتش عرضه داشت در ا ين ايام دسته اى پيدا شده اند به نام صوفيه، درباره آنها چه مى فرماييد؟! فرمود: ايشان دشمنان ما هستند كسانى كه به آنها تمايل پيدا كنند از ايشان خواهند بود و با آنها محشور مى شوند؛ و به همين زودى ها دسته اى از اظهار محبت كنندگان به ما، تمايل و شباهت به آنها پيدا مى كنند و خود را به القاب آنها ملقب مى نمايند و سخنان آنها را تأويل مى نمايند؛ كسانى كه مايل به آنها شوند از ما نيسند و ما از ايشان بيزاريم و آنهايى كه سخنان ايشان را رد و انكار نمايند مانند كسانى هستند كه در خدمت پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله با كفار نبرد كنند!»(1)

ص: 74

مؤيد ديگر براى اين سخن اين است كه آن احاديثى كه در مذمت صوفيه و انتقاد از روش آنان وارد شده،(1) نوعا از حضرت امام صادق عليه السلام به بعد است.

ص: 75

مدرك اين روايت تنها كتاب «حديقة الشيعه» نيست بلكه مرحوم علامه مجلسى در جلد 11 و 15 و 17 بحارالانوار نيز رواياتى در اين موضوع نقل كرده ولى چون احاديثى كه در آن كتاب است شدت بيشترى دارد شايد بهمين مناسبت است كه طرفداران تصوف براى اين كه موقعيت خود را حفظ كنند به دست و پا افتاده و دو راه فرار پيدا كرده اند، گاهى مى گويند: اين اخبار در مذّمت صوفيه اهل تسنّن وارد شده، و زمانى مى گويند: كتاب «حديقة الشيعه» از مجعولات است و بيخود به مرحوم مقدس اردبيلى نسبت داده اند،(1) چون شخصيت آن بزرگوار در

ص: 76

ميان شيعه به اندازه اى است كه كسى جرأت انكار شخص او را ندارد.

در بعضى از آن اخبار مخصوصاً تصريح شده كه اگر دوستداران ائمه عليهم السلام به آنها تمايل پيدا كنند ايشان از آنها بيزار خواهند بود، حتى در يكى از آنها دارد كه پس از آنكه امام هادى عليه السلام مذمّت فراوانى از جمعيت صوفيه كرد، يكى از ياران آن حضرت عرضه داشت: اگر چه آن صوفى معترف به حق شما باشد؟ حضرت مانند اشخاص خشمناك به او نگاه كرد و فرمودند: اين سخن را بگذار! كسى كه به حقوق ما معترف باشد راهى را كه سبب آزردن ما ميشود نمى پيمايد! تا آنجا كه مى فرمايد: «والصوفية كلّهم من مخالفينا و طريقتهم مغايرة لطريقتنا» «يعنى صوفيان همگى از مخالفين ما هستند و راه آنهااز راه ما جدا است».

از طرف ديگر جمعى ازدانشمندان كه عدّه اى از آنها صاحب تأليفات بسياراند و يك عمر سرو كار آنها با دانشمندان شيعه بوده، تصريح كرده اند كه كتاب «حديقة الشيعه» از تأليفات مرحوم مقدّس اردبيلى (قدس سره) است از جمله بزرگان زير هستند كه محدث قمى در جلد دوم سفينة البحار صفحه 57 نام برده است.

1- محدث بزرگوار مرحوم شيخ حرّ عاملى صاحب كتاب (وسائل الشيعه) متوفى سال 1104.

2- محدث فقيه، مرحوم شيخ يوسف بحرانى صاحب كتاب (حدائق) متوفى سال 1186.

3- مرحوم مولى محمد طاهر قمى (1098 ه).

4- عالم متبحر مرحوم ميرزا عبداللّه افندى صاحب كتاب «رياض العلماء» متوفى سال (1130 ه)

5- محدّث شهير مرحوم حاجى ميرزا حسين نورى صاحب كتاب «مستدرك

ص: 77

الوسايل» متوفى سال (1320).

6- عالم ربانى مرحوم شيخ سليمان بن عبداللّه معروف به محقق بحرانى (1121 ه)

7- مرحوم شيخ عبداللّه حاج بن صالح نبى جمعه سماهيجى (1135 ه).

ضمناً خود مرحوم محدّث قمى اين سخن را تصديق كرده و در همان كتاب يكى از مصنفات مرحوم اردبيلى را همين كتاب مى شمارد.

از مطلب دور نشويم به طورى كه مورخّين تصريح كرده اند: قبل از زمان مذكور اسم و رسمى از تصوف و صوفى در ميان مسلمانان نبود؛(1) و اگر احياناً لفظ «صوفى» در كلمات بعضى از پيشينيان ديده شود دليل بر وجود اين مسلك در صدر اسلام نمى شود، چون عرب اين لفظ را بر شخص «پشمينه پوش» اطلاق مى كند؛ مثلًا: از حسن بصرى نقل كرده اند كه گفت: «رايت صوفيا فى الطواف

ص: 78

واعطيته شيئا فلم ياخذه يعنى: «مرد پشمينه پوشى را هنگام طواف ديدم و چيزى به او دادم نگرفت».

البته كسى نگفته است لفظ صوف و صوفى در زمان حضرت صادق عليه السلام پيدا شده و قبلًا در بين عرب نبوده تا اين كه به اينگونه سخنان استدلال كنند، منظور اين است كه يك جمعيت خاص و يك دسته مخصوص كه به اين اسم معروف باشند در آن ايام نبوده اند و اين سخنى كه از حسن بصرى نقل شده كوچكترين دلالتى بر اين موضوع ندارد.(1)

ص: 79

بعضى احتمال داده اند كه لفظ «صوفى» در عصر اميرمؤمنان على عليه السلام متداول بوده و بر زهاد و عباد اطلاق مى شده است و اين نظريه را به روايتى كه در كتاب «غوالى اللئالى» از آن حضرت نقل شده تأييد كرده اند، در اين روايت مى خوانيم: «لفظ صوفى مركب از سه حرف است: صاد، واو، فاء، «صاد» بر سه پايه قرار دارد: «صدق و صبر و صفا»، «واو» هم به سه پايه قرار دارد: «ودّ، ورد، وفاء»، «فاء» هم بر سه پايه قرار دارد: «فرد و فقر و فناء»، كسى كه اين معانى در او موجود باشد صوفى است والا سگ كوفى بهتر است از هزار صوفى!» «والا الكلب الكوفى افضل من الف صوفى .

نويسنده دانشنامه پس از نقل اين روايت مى گويد حالا ما كار به صحت و سقم اين روايت نداريم. نگارنده گويد: آخر چرا كار نداريد؟ شما كه يك فصل طولانى درباره لفظ صوفى صحبت كرده ايد حالا كه نوبت به اولياء رسيد آسمان طپيد؟!

ولى ما براى روشن كردن حقيقت به صحت و سقم آن كار داريم ... كتابى كه اين روايت از آن نقل شده يعنى «غوالى اللئالى» همان كتابى است كه مرحوم شيخ يوسف بحرانى كه از دانشمندان برجسته فقه و حديث است و به گفته مرحوم علامه بزرگ شيخ انصارى معمولًا خرده گيرى در سند احاديث نمى كند، در احاديث اين كتاب اشكال كرده و درباره نويسنده آن چنين فرموده: «نسب صاحبه الى التّساهل فى نقل الاخبار و الاهمال و خلط غثها بسمينها و صحيحها بسقيمها» يعنى «صاحب اين كتاب را به سهل انگارى در نقل اخبار و خلط كردن درست و نادرست نسبت داده اند».

محدث جزائرى نيز در يكى از تأليفاتش گفته است كه اصحاب ما از نقل و مباحثه در اطراف اخبار اين كتاب خوددارى مى كرده اند.

يعنى اگر كسى بخواهد گوش به سخنان خود صوفيه بدهد آنها قضاوت هاى ديگرى دارند؛ ولى هيچ قانونى اجازه نمى دهد كه سخنان مدعى را دليل بر صدق گفتار او بگيرند.

ص: 80

آنچه را مى توان تصديق كرد اين است كه در همان صدر كسانى بودند كه در ميان توده مسلمانان به زهد و قدس و قناعت معروف بودند مانند حسن بصرى و ربيع بن خثيم و اويس قرنى، البته بعضى صالح و بعضى ناصالح و رياكار بودند ولى هيچ كدام به عنوان صوفى شناخته نمى شدند.(1)

ص: 81

ص: 82

هيچ كدام اساس نداشت.

امروز هم براى حفظ ارتباط خود با بزرگان صدر اول سلسله مشايخى كه هيچ سندى براى آن درست نيست، ترتيب داده و به فعاليت مشغول هستند.

ولى چون اصولًا طرز تفكر و تربيت اسلامى با هر گونه دسته بندى در داخل اسلام سازش نداشت به علاوه تطبيق تمام اصول تصوف بر عقايد و احكام اسلامى ميسر نبود لذا با همه اين كوششها كار صوفيان چندان بالا نگرفت و از هر طرف مورد حمله واقع شدند اما به هر صورت بود در هر زمان در گوشه و كنار هواخواهانى داشتند كه به اقتضاى زمان و محيط گاهى كمتر و زمانى بيشتر بودند.

ص: 83

زمينه را براى انحطاط آماده مى سازد.(1)

از طرف ديگر در اثر فعاليت دانشمندان و علماء متشرعه و فراهم شدن وسايل نشر كتب و سهولت ارتباطات و عوامل ديگر، چشم و گوشها باز و پرده از روى بسيار از كارها برداشته شد، در اين هنگام كاخ تصوف رو به ويرانى گذارد و بازار صوفيان كساد شد.

و همچنانكه در اثر ترقّى علوم تجربى، طبيعيات فلسفه قديم يونان كه عالم را در چهار ديوار «عناصر اربعه» حبس كرده بود، و عالم حيات و زندگى را بوسيله ميخهاى «امزجه چهارگانه» در چهار ميخ كشيده بود به طرف اضمحلال رفت همينطور مسلك تصوف در اثر مبارزات علماى بزگ و روشن شدن اذهان عمومى رو به انحطاط گذارد.

روشنتر بگوييم امروز روزى نيست كه كسى گفتار شيخ صفى الدين اردبيلى را كه مى گفت: «چهل شبانه روز به يك وضو نماز خواندم»! باور كنيد (صفوةالصفا صفحه 258) و يا خريدار دعاوى عجيب «بايزيد بسطامى» باشد كه

ص: 84

به او گفتند فرداى قيامت مردمان در زير لواى پيغمبر صلى الله عليه و آله باشند. گفت: به خدا قسم «لوائى اعظم من لواء محمد» صلى الله عليه و آله يعنى «در آن روز لواء من از لواء آن حضرت بزرگتر است».

و يا اينكه كارهاى نادرست «حسين بن منصور حلاج» را بشنود و بر آن لبخند نزند، از آن جمله شيخ عطار در كتاب «تذكرةالاولياء» نقل مى كند كه حسين بن منصور حلاج دلقى داشت كه بيست سال از بدنس بيرون نياورده بود (خدا مى داند كه چگونه كثافت را از خود دور مى كرد و غسلهاى لازم را انجام مى داده است) روزى به زور از بدنش بيرون آوردند ديدند كه شپش زده يكى از آنها را وزن كردند نيم دانك! وزن داشت (صفحه 316) باز هم در همان صفحه نقل مى كند كه «حسين بن منصور حلاج، يك سال در مقابل كعبه در آفتاب ايساد تا روغن از اعضاى او بر سنگ مى ريخت!!

اگر كسى حالات بزرگان صوفيه را در كتابهاى خودشان مطالعه كند نظير اينها را بسيار خواهد ديد.(1) كيست كه امروز اين سخنان را ببيند و طرفداران آنرا

ص: 85

خرافى و اين عقايد را جزء خرافات نداند.

اين جمعيتى را هم كه مى بينيد مانده اند بواسطه آن است كه در وضع و روش خود تجديد نظر كرده و مقدارى از عقادى و كردارهاى پيشينيان را از آن حذف كرده و آنرا به صورت ديگرى كه تا اندازه اى با وضع افكار عمومى محيط سازگار باشد درآورده اند.

اگر كسى بخواهد صدق اين گفتار كاملًا بر او روشن شود كتابهاى پيشينيان صوفيه از قبيل «تذكرةالاولياء» و «صفوةالصفا» و نظاير آن را كه شرح احوال رؤساى متصوفه را مى دهد، با كتب امروزى آنها مقايسه كند.(1)

ص: 86

ص: 87

2- قمستى از مطالب و معارف يونان قديم كه پس از ترجمه كتب آنها به زبان عربى و نشر آن در ميان مسلمين به آن ممزوج شده است، از «سر جان ملكم انگليسى» نقل شده كه در كتاب تاريخ خود مى نويسد: «اعاظم اين سلسله»، «صوفيه» با اقوال ارسطو و افلاطون آشنايى تمام دارند، و در كتب معروفه ايشان نقل قول افلاطون بسيار است- تا آنجا كه مى گويد: اگر شرح حال و آراء فيثاغورث به فارسى ترجمه شود به عينه شرح حال و عقايد يكى از اولياء صوفيه به خرج خواهد رفت افسانه دخول وى در اسرارالوهيت، و استغراق وى در افكار و خوارق عادت، و ميل كلى خاطر او به موسيقى، و وضع آموختنش مريدان را، و تحمل مشاقى كه كرد و نوعى كه فوتش اتفاق افتاد، همه بدون كم و بيش شرح حال يكى از اعاظم متصوفه است» ....

اين سخن اگرچه درباره هر يك از متصوفه و هر كدام از حكماء يونان صادق نيست ولى به طور اجمال آميزش افكار يونانيان را به عقايد صوفيه تأييد مى كند، مخصوصاً فلسفه اشراق ارتباط و تناسب بيشترى با افكار آنها دارد.

3- يك رشته ذوقيات و شعريات كه به مرور زمان از طرف صاحبان ذوق شعرى و عرفانى ابداع و با دو قسمت سابق آميخته شده است و به همين جهت است كه بسيارى اوقات مدرك پاره اى از سخنان ايشان فقط يك مطلب شعرى (به اصطلاح اهل منطق) و يا يك بيت شعر است!

4- قسمتى از معارف و حقائق اسلامى كه تا حدى با اصول سه گانه سابقه نزديك و يا قابل نزديك كردن و تأويل كردن بوده است.

روشن است كه در اثر اين موضوع (يعنى گردآورى عقايد صوفيه از منابع گوناگون) بسيارى اوقات تناقضاتى پيش مى آيد كه ناچار بايد به وسيله تأويلات رفو شود و همين است كه اصل «تأويل و توجيه» يا به تعبير آنها پرداختن به «مغز و معنى» را يكى از پايه هاى تصوف اسلامى قرار داده است.(1)

ص: 88

ص: 89

وصول به اين حقايق تحصيل علم نيست.

اين مدعيان در طلبش بى خبرانندآن را كه خبر شد خبرى باز نيامد

آنكه را اسرار حق آموختندمهر كردند و دهانش دوختند!

روشن است كه اين گونه كلمات در افكار ساده دلان تأثير غريبى دارد و بر اثر حس كنجكاوى كه خداوند به انسان كرامت كرده آنها را به طرف اين هدف نامعلوم مى كشاند، مى توان گفت كه اين گونه تبليغات حكم داروى مخدرى دارد كه بر روى مغز تشنگان حقايق ريخته مى شود و در نتيجه آنها ار به پيروى از اين مسلك وادر مى كند تا آنجا كه تن به زحمتهاى طاقت فرساى رياضات شاقه در مى دهند.

از طرف ديگر همين موضوع را وسيله تخطئه دانشمندان بزرگ قرار داده و آنها را به نفهميدن، و بى خبرى از حقايق، و دورى از اسرار پنهانى! نسبت مى دهند و آن دسته اى را كه ساليان دراز در تحصيل علوم و معارف اسلامى، اعم از مسائل توحيد و معاد و فروع فقهى و آنچه مربوط به علم اخلاق است، رنجهاى فروان برده، و با يك دنيا استعداد و نيروى فكرى در پيرامون آيات قرآن و اخبار اهل بيت عصمت عليه السلام بحث و غور كرده اند و در مقام عمل نيز مرتبه بلندى را دارا شده اند، مورد هتك قرار داده و زحمات طاقت فرساى آنها را به لفظ «عالم قشرى» يا «اهل ظاهر» و يا «اهل قيل و قال» و نظائر آن، سبك مى شمارند، و با آنكه خودشان (به شهادت گفته ها و نوشته هايشان) هنوز مراحل اوليه امور را طى نكرده اند خود را اهل لبّ، و مغز و معنى، و ذوق و حال قلمداد مى كنند گاهى از اين مرتبه هم، پا را بالاتر گذارده و خود را مربّى «ارواح قويه» قلمداد كرده اند و علماى بزرگ را معلم «عقول ضعيفه» مى پندارند.

عجيبتر اينكه براى كوچك كردن مقام دانشهاى آموختنى و تحقيقات علمى حديث معروف «ليس العلم بكثرة التعليم و التعلّم بل نور يقذفه اللّه فى قلب من يشاء» را دستاويز قرار داده و مى گويند اين خواندنها و نوشتنها انسان را به

ص: 90

جايى كه بايد، نمى رساند ....

و به قول آن شاعر:

آن را كه پيردير به ماهى كند تمام درسى هزار سال ارسطو نمى كند!

ولى در اينجا دو نكته اساسى وجود دارد:

1- به فرض اينكه مراد از آن حديث اين باشد كه انسان بايد براى رسيدن به حقيقت علم دست از تعليم و تعلم كشيده و در گوشه خانقاه مشغول ذكر و ورد شود، تا اينكه از عالم غيب علم به صورت مرغى به قلب او پرواز كند، ولى ايا ميتوان با اين حديث دست از آن همه آيات و اخبار كه درباره اهميت تعليم و تعلم وارد شده، و آن را راه نجات و رسيدن به سعادت قرار داده است، بكشيم؟ اگر تعليم و تعلّم طريق كشف حقايق نيست پس چرا اين قدر درباره مذاكره علم، بحث و غور در مسائل علمى، و حضور در مجلس عالم، و ثبت و ضبط علوم، و انتشار آن در ميان مردم، تاكيد شده است؟

مگر مكرر نشنيده ايد كه پيشواى بزرگ مذهب جعفرى امام صادق عليه السلام مجلس درس عظيمى داشت و عدد مجموع شاگردان آن حضرت به چهار هزار نفر مى رسيد، اگر تعليم و تعلّم راه وصول به حقايق نبود، چرا حضرت اين روش را تغيير نداده و مانند مراشد و خانقاه نشينها با آن شاگردان معامله نمى كرد؟!

آن بزرگوار در آن مجلس تنها بيان احكام نمى نمود بلكه هرگونه مسائل دينى و علمى و استدلالى و غير استدلالى در آن مجلس مورد بحث واقع مى شد، كسانى كه با اخبار سرو كار دارند به خوبى اين سخن را تصديق مى كنند.

2- اگر تعليم و تعلّم، نور دانش را در دل روشن نمى كند چرا آنهائى كه سالها صورت بر خاك خانقاه گذارده اند در مسائل علمى و آنچه مربوط به توحيد و معاد و تفسير قرآن مجيد و فهم اخبار اهلبيت عليهم السلام است، اينقدر عاجزاند؟ اينها كه علوم اصطلاحى و يونانى نيست كه بگويند به آنها كار ندارند، چرا سخنان شيخ صفى الدين يا حسين بن منصور حلاج با سخنان علامه حلى و علامه مجلسى

ص: 91

و سيد مرتضى و شيخ انصارى قابل مقايسه نيست؟ اينك كتابهاى آنها ... برداريد و مطالعه كنيد و قضاوت نمائيد و اگر اتفاقاً در ميان متصوفه كسانى پيدا شوند كه اطلاعاتى دينى و علمى داشه باشند مانند «غزالى» آنهم از بركت همين تحصيلات رسمى است!

در مبحث عقل و عشق مدلل خواهد شد كه اشخاص دانشمند و تحصيل كرده وقتى مى توانند به نتايج دانش برسند، و از منافع علم و روحانيت آن برخوردار شوند و دلهاى آنها به نور علم روشن گردد، كه دانايى را با تقوى و تهذيب اخلاق توأم نمايند و گويا مراد از آن حديث شريف هم همين باشد كه نبايد تنها به تعليم و تعلم اكتفا كرده، بلكه علاوه بر تعليم و تعلم بايد به تقوى و تهذيب اخلاق هم پرداخت تا نورانيت و فيوضات و بركات ديگرى از ناحيه خداوند بر آنها افاضه شود.

من وقتى به سخنان صوفيه درباره علوم سرّى و مطالب ناگفتنى! برخورد مى كنم به ياد كيميا سازان قديم مى افتم.

كار نداريم كه كيميا سازى (به دست آوردن چيزى كه اگر به مس بزنند طلا مى شود) اساساً موهوم يا حقيقت دارد و اگر هم حقيقت داشته باشد به وسايل امروزى مى توان به آن رسيد و يا در زمانهاى سابق هم امكان داشته است، ولى اين مقدار مى دانيم كه در زمانهاى گذشته يك عده شيّاد و كلاه بردار به نام ساختن كيميا و ليميا و سيميا و ريميا! سرمايه داران ساده لوح و طماع را فريب داده و به اميد ساختن اين فلز سرخ رنگ پرقيمت، و رسيدن به ثروتهاى هنگفت بدون زحمت و مشقت، سرمايه هاى آنها را از دستشان بيرون مى كشيدند!، به اين طريق كه كوره و دود و فوتى راه اندخته و اموال آن بيچاره ها را آنچه كه مى توانستند مى بردند و بقيه را در ميان كوره گذارده و آتش مى زدند، و بالاخره قسمت زيادى از عمر آنها را در پاى كوره تلف كرده، با دستى تهى و تنى فرسوده باز مى گردانيدند.

البته مردمان بيدار و فهميده هرگز هوس ساختن كيميا نمى كردند و فريب

ص: 92

آنها را نمى خوردند و راه راست تحصيل ثروت، و كيمياى حقيقى را كار و صنعت و كسب و تجارت مى دانستند، رها نمى كردند، خصوصاً اينكه مى ديدند آن كسانى كه در پى اين كارها رفتند جز پشيمانى و ناكامى بهره اى برنداشتند.

از اين پيش آمدها بايد عبرت گرفت و به اين وعده ها نبايد دل خوش كرده و بدون منطق و دليل خود را به اين و آن سپرد، و به فرض اينكه هيچ مدركى راجع به فساد عقايد و افعال اينگونه اشخاص در دست نباشد، نبايد به اميد رسيدن به مقامات و درجات چنين و چنانى (كه جز به رفتن و رسيدن راه اثبات ديگرى ندارد!-) اكتفا كرده و عنان عقايد و افكار خود را به خيال اسرار مكنونه مكمونه! به دست هر مدعى سپرد.

شك نيست كه هيچ عقل و دانشى قضاوت نمى كند كه مرد عاقل و دانا دست از راه راست روشن كه همه كس به نجات سالك آن معترفند برداشته و در راههاى تاريك پر پيچ و خمى، به راهنمايى يك عده مردمان متهم، قدم بگذارد، گو اينكه از اسرار پشت پرده هيچ خبرى نداشته باشد.

قرآن مى فرمايد: چه راهى براى رسيدن به معارف الهيّه و نورانيت علم و عرفان بهتر از تحصيل علوم در پرتو هدايت معصومين عليهم السلام هرماه و همگام با تهذيب نفس و ترك هوى و هوس وجود دارد؟ چرا اين چراغ روشن را رها كرده در تاريكيها به دنبال اين مدعيان گام بگداريم.

«وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُوْلَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا»؛ از آنچه نمى دانى پيروى مكن، چه آنكه گوش و چشم و دلها همگى مسئولند.(1)

ص: 93

ص: 94

ص: 95

ص: 96

ص: 97

است كه پس از تكميل اين دو نيرو، هيچگونه جاى عذرى براى احدى باقى نمى ماند و هر نااميدى و ناكامى كه براى او پيدا شود از خود او سرچشمه گرفته است، چنانكه از حضرت مولى الموحدين على عليه السلام نقل شده كه فرموده: «انّ للّه على النّاس حجّتين حجّه ظاهرة و حجّة باطنة فاما الظاهرة فالرسل و الانبياء و الائمة عليهم السلام و اما الباطنة فالعقول : «خداوند بر مردم دو حجت دارد يكى آشكارا و ديگر در نهان، اما حجت آشكارا و پيمبران و ائمه هدى عليهم السلام هستند و حجت نهانى او همان

ص: 98

عقلهاى مردم است».(1)

گاه هم از عقل به رسول باطنى تعبير مى شود، چنانكه پيمبران را عقل ظاهرى نيز مى گويند يعنى اين دو در راه يك هدف و يك مقصد قدم بر مى دارند.

در اين ميان قواى ديگرى هم در ميان جسم و جان بشر به نام غريزه و فطرت، آفريده شده كه هدف از آن تكميل دو نيروى ساقه و پشتيبانى از آنهااست؛ اين غرائز بسيارند و شايد شمارش آنها كار مشكلى باشد؛ مانند قوه جلب منفعت و فرار از ضرر و غريزه هاى غضب و شهوت و ... بديهى است افراط و تفريط در هر كدام از اين غرائز، مفاسد بيشمارى در بردارد كه علم اخلاق متكفل بيان آنها و طرز پيشگيرى از آنهااست.

«عشق» يا حب مفرط يكى از اين غرايز است به شمار مى رود كه در سرنوشت هر فرد تأثير عميقى مى گذارد و سعادت و بدبختى هر كسى ارتباط مستقيمى با آن دارد.

ما كارى با لفظ «عشق» و ماده و مبدأ آن نداريم چون در اينجا اثر و ثمرى بر آن مترتب نيست، مورد بحث ما همان معنايى است كه گاهى از آن به حبّ مفرط و زمانى به علاقه شديد، و گاهى به عشق يا احساسات شديد تعبير مى شود.

در تاريخ بشر اين غريزه كارهاى برجسته اى انجام داده و به همين دليل هميشه مورد توجه بوده است. ولى به هر حال نبايد فراموش كرد كه حب و عشق بازوى عقل و انجام كارهاى بزرگ است آرى به منزله بازو است.

عقل به انسان آگاهيهاى لازم مى دهد و عشق او را به حركت در مسير آگاهيها وا مى دارد، و اگر عشق از عقل جدا شد جنون است و مايه تخريب.

ولى صوفيان معتقداند: كه اين پديده را سلطان كشور جان است و عقل دست نشانده اوست! بلكه عقل را كوچكتر از آن مى دانند كه در مقامات بلندى كه هماى

ص: 99

عشق پرواز مى كند، راه يابد، پاره اى از اوقات قدم را فراتر نهاده و عقل را «راهزن راه حق» شمرده، و در خلوت خانه اسرار الهى او را اجنبى دانسته اند! بر عكس عشق را محرم اسرار نهانى و رازهاى نگفتنى مى دانند، آثار اين عقيده در سخنان آنها اعم از نظم و نثر منعكس است (در اشعار و كلمات غير صوفيها از كسانى كه به افكار عرفانى داغ علاقه منداند نيز اين مطلب منعكس است).

حافظ مى گويد:

در ازل پرتو حسنت ز تجلى دم زدعشق پيدا شد و آتش به همه عالم زد

عقل مى خواست كز آن شعله چراغ افروزدبرق غيرت بدرخشيد و جهان برهم زد

مدعى خواست كه آيد به تماشاگه رازدست غيب آمد بر سينه نامحرم زد

هلالى گويد:

جهان يك قطره از درياى عشق است فلك يك سبزه از صحراى عشق است

چراغ بى زوال آفرينش فروغ گوهر يكتاى عشق است

اگر روح است اگر عقل است اگر دل شرار آتش سوداى عشق است!

ديگر مى گويد:

آزمودم عقل دور انديش رابعد از اين ديوانه سازم خويش را!

ص: 100

در جاى ديگرى گفته است

عقل را هم آزمودم من بسى زين سپس جويم جنون را مغرسى

ديگرى گويد:

با عاقلان بگو كه ارباب ذوق راعشق است رهنما نه انديشه رهبر است!

ديگرى از طرفداران اين انديشه مى گويد:

وراى طاعت ديوانگان ز ما طلب كه شيخ مذهب ما عاقلى گنه دانست

شيخ عطار در منطق الطير گويد:

عشق جانان آتش است و عقل و دودعشق كآمد در گريزد عقل زود

بالاخره حافظ مطلب را تمام كرده و در شعرى ه از او نقل شده گويد:

ما را به منع عقل مترسان و مى بياركين شحنه در ولايت ما هيچ كاره نيست!

نويسنده «دانشنامه» اين عقديه را پسنديده و اظهار مى دارد: بهترين مثلى كه درباره عقل و عشق مى تون گفت همان است كه در شعر اخير گفته شد، يعنى عشق به منزله سلطان است و عقل به منزله شحنه! (لابد آن هم شحنه بيكاره!) بهر حال صوفيان از روى همين اصل نتايج بسيارى گرفته اند و در حقيقت آنرا يكى از پايه هاى مسلك خود قرار داده و بناى كاخ تصوف را روى آن ساخته اند، و چون خشت اول كج نهاده شد، اين بنا تا كنيد دورا كج است.

يكى از نتايج اين اصل اين است كه سالك و طالب جلوه حق، بايد دم از استدلالات عقلى فرو بسته و آن را در كشف حقايق تكيه گاه خود قرار ندهد و اين «پاى بى تمكين چوبين» را در اين راه، مركب خود نسازد مولوى كه زبان گوياى

ص: 101

اين جمعيت است گويد:

پاى استدلاليان چوبين بودپاى چوبين سخت بى تمكين بود

پى آمدهاى تحقير و بزرگ نمايى عشق را در صفحات آينده مطالعه خواهيد فرمود.

***

ص: 102

1- جنيد بغدادى كه يكى از سران بزرگ صوفيه و شاگرد شيخ «سرى» بوده است معتقد بود كه: «خواندن و نوشتن سبب پراكندگى انديشه صوفى است ! نگارنده گويد: خوب بود مى فرمودند سبب اطلاع و بيدارى او و كناره گيرى

ص: 103

از رويه تصوف است

خوب فكر كنيد ما و تمام دنيا هر چه داريم از بركت همين خواندن و نوشتن است، با اينحال جاى تعجب نيست كه دسته اى اين دو را سبب پراكندگى حواس بدانند؟ ديگران به فكر تعليمات اجبارى افتاده اند اما در اينجا بعضى قول جنيد بغدادى خرافى را به رخ ما مى كشد هيچ فكر نمى كند كه اگر مردم به ايندستور عمل كنند، جامعه به عصر جاهليت باز مى گردد.

2- شيخ عطار در شرح حال بشر حافى نوشته: «نقل است كه هفت قمطره (صندوق) از كتب حديث داشت همه را در زير خاك دفن كرد و روايت نكرد ...».(1)

3- شبلى مى گفت «كسى را سراغ دارم كه وارد صوفيه نشد مگر اينكه جميع دارايى خود را انفاق كرد و هفتاد صندوق كتاب (آرى 70 صندوق كتاب!) را كه خود نوشته و حفظ كرده و به چندين روايت درست كرده بود در اين رودخانه دجله كه مى بينيد، غرق كرد»! مقصود شبلى از اين آدم خود او بود!(2)

4- احمد بن ابى الحوارى كه از بزرگان صوفيه است، كتب خود را به دريا ريخت و گفت: «نعم الدليل انت؛ والاشتغال بالدليل بعد الوصول محال . اين كارو اين سخن اگر چه در كتاب تاريخ تصوف به احمد بن ابى الحوارى نسبت داده شده ولى بعضى ديگر نظير آن را از ابوسعيد نقل كرده اند كه كتابهايش را به دست خود در زير خاك كرد و گفت نعم الدليل الخ.(3)

از ابوسعيد نقل شده كه گفت: «رأس هذا الامر كبس المحابرو خرق الدفاتر

ص: 104

و نسيان العلوم !(1) يعنى: آغاز اين كار پنهان كردن دوات و مركب و پاره كردن دفترها و فراموشى علوم است!! ...

من نمى دانم اين افراد تا چه اندازه از تعليمات اسلام و دستورات پيشوايان اين آيين مقدس دور افتاده بودند، كردار و رفتار آنها درست مانند كسانى است اصلًا در محيط دينى اسلام پرورش نيافته و از سرچشمه قرآن قطره اى ننوشيده اند، آنها سعى مى كردند كه دفترها را پاره كرده و صندوق هاى كتاب را در آب غرق سازند يا در دل خاك جاى دهند، و احاديث پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله را اطعمه ماهيان دريا يا موريانه هاى زمين كنند؛ ولى بر عكس، پيشوايان اسلام تأكيدات زيادى درباره حفظ كتب و نگهدارى آثار پيشوايان بزرگ يعنى پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و ائمه هدى عليهم السلام كرده اند به عنوان نمونه و شاهد:

1- مرحوم مجلسى در كتاب بحار از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل مى كند كه فرمود: «من حفظ على امتى اربعين حديثا ينتفعون بها فى امردينهم بعثه اللّه يوم القيامة فقيهاً عالماً»: «كسى كه براى امت من چهل حديث حفظ كند و به ايشان برساند تا از آن در امور دينى استفاده كنند، خداوند در روز قيامت او را دانشمند و عالم بر مى انگيزد».(2) البته منظور از حفظ، همان گونه كه بزرگان تصريح كرده اند نگاهدارى است بهر طور كه باشد، خواه از بر كنند و خواه بنويسد و خواه به ديگران بگويند تا يادداشت كنند، اين روايت يكى از روايت هاى مشهور در بين عامه و خاصه است و علماى سنى و شيعه مضمون آن را در كتابهاى خود نقل كرده اند. بلكه بعضى گفته اند كه اين حديث به حد تواتر رسيده است.(3)

ص: 105

بر اثر همين حديث و نظاير آن بود كه دانشمندان اسلام هميشه اهميت فراوانى به حفظ و نگاهدارى احاديث، از خود نشان مى دادند و كتابهاى زيادى در اين موضوع تأليف كردند، دسته اى براى اينكه كاملًا بر طبق مضمون اين روايت عمل كرده باشند به نوشتن اربعين (چهل حديث) مبادرت كردند كه تا امروز نيز ادامه دارد(1) ما هم اگر چه لياقت اين مقام ارجمند را نداريم ولى خيلى خوشوقتيم كه خداوند توانا توفيق داد اين افتخار را به وسيله نقل چهل حديث در طى بحثهاى همين كتاب كوچك درك نماييم- «ذلك فضل اللّه يؤتيه من يشاء»(2).

شما را به خدا، اين دستور كجا و هفتاد صندوق كتاب حديث و غيره را در آب دريا غرقه ساختن كجا؟! چه بسا اگر آن كتابها را نابود نساخته بودند و به دست ما مى رسيد امروز بسيارى از مشكلات دينى و دنيوى خود رابه وسيله آن حل مى كرديم، ولى بسوزد خانه نادانى و جهل!

2- مرحوم علامه مجلسى در بحار از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه فرمود: «زكوة اليد البذل و العطاء السخاء بما انعم اللّه عليك به و تحريكها بكتبه العلوم و منافع ينتفع بها المسلمون :

«زكوة دست جود و بخشش و سخاوت است به آنچه خدا به تو ارزانى داشته و همچنين حركت دادن آن به نوشتن علوم و دانشها، و منافعى كه به وسيله آن به مسلمانان مى رسد».

3- مرحوم شيخ حر عاملى در جلد سوم وسائل از امام صادق عليه السلام نقل مى كند

ص: 106

كه به يارانش فرمود: «احتفظوا بكتبكم فانكم سوف تحتاجون اليها»: «كتابهاى خود را نگاهداريد چه آنكه به همين زودى به آنها محتاج مى شويد».(1)

4- باز در همان كتاب روايت ديگرى از آن حضرت نقل مى كند كه به مفضل بن عمر فرمود: «اكتب و بث علمك فى اخوانك فان مت فورّث كتبك بنيك فانه ياتى على الناس زمان هرج ما يانسون فيها الا بكتبهم : «بنويس و دانش خود را در ميان برادرانت منتشر ساز و اگر مرگ ترا در رسيد آنها را براى پسرانت به ارث گذار. چون زمان سختى در پيش است كه تنها انس مردم در آن زمان به كتابهايشان خواهد بود».(2)

اين حديث معجز آسا و نظاير آن اهميت حفظ احاديث و آثار ائمه هدى عليهم السلام را به خوبى روشن مى سازد و دستور ميدهد به هر قيمتى كه باشد آنها را نگهدارى كرده و به نسل هاى آينده مسلمان برسانند.

سلاح كار كجا و من خراب كجاببين تفاوت ره از كجاست تا به كجا؟

در پرتو اين دستورات مقدس ما مسلمانان هميشه افتخار طرفدارى از علم و دانش و نشر آن را داشته ايم.

5- شيخ فريد الدين عطار در شرح حال يوسف بن حسين رازى مى نويسد: وقتى ذوالنون مصرى (مرشد او) به او دستور داد كه از مصر خارج شده و به شهر خود بازگشت كند، يوسف دستورى خواست ذوالنون گفت: هر چه خوانده اى فراموش كن و هر چه نوشته اى بشوى تا حجاب برخيزد!(3) نگارنده گويد: چقدر مختصر و مفيد براى فاتحه خواندن به همه چيز!

ص: 107

ص: 108

باز در همان كتاب از امام سجاد عليه السلام نقل مى كند كه در پاسخ سؤال «زهرى» از بهترين اعمال، فرمود: بهترين كارها اين است كه قرآن را از اول شروع كنى و به آخر برسانى و همينطور اين عمل را تكرار كنى.(1)

خواننده محترم! به عقيده شما آيا بايد به دستورات پيشوايان بزرگ اسلام رفتار كنيم؛ و يا گوش به سخنان ابوسعيد ابوالخير بدهيم؟ اينها مطابق كدام دستور رفتار مى كردند و از كدام پيغمبر و امام عليه السلام پيروى مى نمودند؟ آيا به ما حق مى دهيد كه درباره مرتكبين اين گونه كارها بگوييم: «إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَمَا تَهْوَى الْأَنْفُسُ»(2)

اگر بخواهيم درباره قرآن و اهميت تلاوت و تدبر در آن سخن بگوييم شايد از اصل مقصد دور شويم، ولى براى اينكه بدانيد مسلمانان هر چه دارند از قرآن است و بهترين راه براى تحصيل روحانيت قلب و صفاى دل و بودن به ياد خدا، تلاوت و تدبر در آيات قرآن است اين چند روايت كافى است:

1- مرحوم صدوق در كتاب امالى از پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله در حديث مفصلى نقل مى كند كه فرمود: «من قرأ عشر آيات فى ليلة لم يكتب من الغافلين ...».(3)

«كسى كه ده آيه از قرآن مجيد را در شب بخواند نام او در زمره غافلين ثبت نخواهد شد».

2- مرحوم صدوق در امالى از آن حضرت نقل مى كند كه فرمود: «نَوِّروا بيوتكم بتلاوة القرآن : «خانه هاى خود را با خواندن قرآن نورانى كنيد».(4)

3- در نهج البلاغه خطبه هاى متعددى از حضرت مولى الموحدين على عليه السلام نقل شده كه ما به نقل يك جمله از آن اكتفا مى كنيم: «فيه ربيع القلب و ينابيع

ص: 109

العلم و ما للقلب جلاء غيره :(1) «در قرآن است بهار و خرمى دل و سرچشمه هاى علم و دانش، و از براى قلب صيقل و صفايى غير از آن نيست».

از اين كلام شريف به خوبى آشكار مى شود كه يگانه راه براى تقويت روح و تحصيل معنويت و نجات يافتن از وسوسه هاى شيطان، تفكر و تدبر در پيرامون آيات قرآن مجيد است، بنابراين آن راه هاى تاريك و پر سنگلاخى كه جمعيت متصوفه براى خود انتخاب كرده اند، جز ناكامى اثرى نخواهد داشت، اين سخن را با روايت پر معنايى پايان مى دهيم.

در عيون اخبارالرضا عليه السلام نقل شده كه فرمود: «يابن ابى محمود اذا اخذ الناس يمينا و شمالا فالزم طريقتنا، فانّه من لزمنا لزمناه و من فارقنا فارقناه فان ادنى ما يخرج به الرجل من الايمان ان يقول للحصاة: هذه نواة ثم يدين بذلك ويبرأممن خالفه- يابن ابى محمود احفظ ما حدثتك به فقد جمعت لك فيه خير الِدنيا و الاخره:(2)

اى پسر «ابى محمود» زمانى كه مردم از راه راست خارج شدند و به طرف چپ و راست تمايل پيدا كردند، تو بر طريقه ما باش زيرا هر كس با ما باشد ما با او خواهيم بود و هر كس از ما جدايى كند ما از او جدا خواهيم شد، كوچكترين چيزى كه انسان رااز ايمان به در مى برد اين است كه به سنگ ريزه بگويد اين «هسته» است و به آن معتقد شود و از مخالفين آن بيزار گردد ... اى پسر ابى محمود، آنچه گفتم نگاهدار كه خير دنياو آخرت را در آن از براى تو جمع كردم- از اين حديث شريف مطالب مختلفى استفاده مى شود كه فعلًا جاى بحث آن نيست.

ص: 110

مى نگارد: «وى از خلفاى شيخ نجم الدين كبرى است، و بسيار فاضل و دانشمند بوده است در اوائل كه عزيمت صحبت حضرت شيخ كرد به كتب خانه در آمد و از لطائف علوم عقلى و نقلى مجموعه اى انتخاب كرد كه در سفر، مونس وى باشد، چون نزديك خوارزم رسيد، شبى در خواب ديد كه شيخ با وى گفت: اى گيلك! «پشته را بيانداز و بيا» چون بيدار شد انديشه كرد كه پشته چيست، من از دنيا هيچ ندارم و انديشه جمع آن نيز ندارم. شب دوم باز همين خواب را ديد، در شب سوم از شيخ پرسيد كه شيخا پشته چيست؟ گفت آن مجموعه اى است كه جمع كرده اى، چون بيدار شد آن را در جيحون انداخت!

چون به حضرت شيخ رسيد گفت اگر آن مجموعه را نمى اندختى تو را هيچ فايده نمى بود!(1)

نگارنده گويد: تا به حال هر چه ديده ايم و شنيده ايم راه نجات و رستگارى در پيروى علوم نقلى و عقلى است، حديث مشهور تقلين را عامه و خاصه از پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله نقل كرده اند(2) و جاى هيچگونه شك و ترديدى در آن نيست و در آن تصريح شده كه اگر بخواهيد در راه خداپرستى و سعادت ابدى گمراه نشويد به دو چيز گرانمايه كه من در ميان شما به يادگار مى گذارم چنگ زنيد: قرآن

ص: 111

و عترت من ... اين سخن كجا و گفتار شيخ نجم الدين كه اگر آن «پشته علوم عقلى و نقلى» را نمى اندختى تو را هيچ فايده اى نمى بود، كجا؟!

***

ص: 112

نگارنده گويد: دسته اى كه دوات و مركب را عورت بدانند و درس خواندن در ميان آنها عيب و ننگ باشد، چه اميدى به خير و صلاحشان مى توان داشت، به قول ظريفى:

ميان اين سخن با حكم اسلام تفاوت از زمين تا آسمان است

حال اين سخن را با گفتار امام صادق عليه السلام پيشواى بزرگ مذهب تشيع مقايسه كنيد: مرحوم صدوق در كتاب امالى از آن بزرگوار نقل مى كند: اذا كان يوم القيمة جمع اللّه الناس فى صعيد واحد و وضعت الموازين فتوزن دماء الشهداء معمداد العلماء فيرحج مداد العلماء على دماء الشهداء»: «در روز قيامت خداوند متعال مردمان را در يك جا جمع مى كند، آن وقت خونهاى شهيدان را در يك كفه ميزان و مركبهاى دانشمندان و علماء را در كفه ديگر مى نهند، آن كفه اى كه حامل مركبهاى علماء مى باشد سر فرود مى آورد و برترى مى يابد»!(1)

اين بود گوشه اى از عقايد و آراء بزرگان صوفيه درباره عقل و عشق و استدلالات عقلى و علوم نقلى و دانشهاى آموختنى «ذلك مبلغهم من العلم !

ص: 113

با تمام اينها نبايد از فحواى اين كلمات اينطور استنباط كرد كه صوفيه اساساً مخالف علم و كتاب و مزاحم دانش و دشمن دفتر و قلم و دوات بوده اند.(1)

بايد به اين گونه افراد توجيه گر گفت: مخالفت آنها با علم و دانش مربوط به فحوى و استنباط نيست، صحبت از تصريح و نص كلام آنهاست، پس از اين همه داستانها درباره حسن و جمال ليلى، حالا مى گوييد كسى تصور نكند كه ليلى زن بوده است. راستى عجيب است، درست همان ضرب المثل معروف است كه انسانى را به كوسه بودن توصيف كنيم بعد بگوييم در عين حال ريش پهن خوبى داشت!

هرگاه روى انصاف قضاوت كنيم، روشن مى شود اين روشى را كه صوفيه براى خود انتخاب كرده اند با هيچ معيار صحيحى سازش ندارد قبل از هر چيز اين موضوع را به قرآن مجيد عرضه مى داريم، و قضاوت را از اين كتاب بزرگ آسمانى مى خواهيم، قرآن مى گويد:

1- «قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا للَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا»:(2) خداوند به پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله دستور مى دهد كه در مقابل سخنان بى اساس ماجراجويان و مخالفين آنها را به يك چيز كه در حقيقت ريشه تمام خيرات و پايه

ص: 114

اصلى كاخ سعادت بشر است و به خوبى مى توان در پرتو آن راه حقيقت را پيدا كرد، پند و اندرز دهد.

مى فرمايد بگو: «من شما را تنها به يك چيز اندرز مى دهم و آن اينكه فرد فرد يا دسته جمعى براى خدا، قيام كنيد و تفكّر نماييد» بنابراين معلوم مى شود كه تنها راه نجات و سعادت انديشه و تفكر است.

2- «كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ»:(1) «اين كتاب گرانبها و پر بركتى است كه بر تو فرستاديم تا در آياتش تفكر كنند و صاحبان انديشه و عقل متذكر شوند».

بنابراين منظور اصلى از تنظيم اين كتاب مقدس آسمانى و فرستادن آن بر پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله تفكر و انديشه و يادآورى صاحبان فكر و عقل مى باشد و اين بزرگترين افتخار و فضيلتى است كه نصيب عقل شده است.

3- «إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ»(2) در اين آيه شريفه خداوند فهم معانى آيات و تذكر را مخصوص به صاحبان عقل و انديشه كرده است. و در جاى ديگر فرموده: «وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُوْلُوا الْأَلْبَابِ»(3) در اين آيه نيز همان معنى را بيان مى فرمايد و اين بزرگترين موقعيتى است كه با اين آيات براى عقل و انديشه اثبات مى شود.

4- «أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمْ اللَّهُ وَأُوْلَئِكَ هُمْ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ»(4) در اين آيه شريفه خداوند متعال «هدايت» و «عقل» را قرين يكديگر قرار داده و بندگان مخلص و خاص خود را به اين صفت برجسته مى ستايد از اين بيان اهميت مقام عقل به خوبى روشن مى شود.

5- در سوره طلاق صاحبان عقل را مخاطب ساخته و مى فرمايد: «فَاتَّقُوا اللَّهَ

ص: 115

يَا أُوْلِي الْأَلْبَابِ الَّذِينَ آمَنُوا»(1): «پرهيزگارى را پيشه سازيد اى صاحبان عقل كه ايمان آورده ايد».

شكى نيست كه بالاترين كمالى كه براى انسان متصور است همان مقام تقوى و پرهيزگارى است چنانكه در جاى ديگر تصريح مى فرمايد كه ميزان شخصيت و مقام هر كس تقواى او است: «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ»(2) و چون در آيه سابقه دستور اكيد درباره تحصيل مقام تقوى صادر فرموده و روى سخن را با صاحبدلان و عاقلان كرده است استفاده مى شود كه اساس و شالوده «تقوى» را «عقل» تشكيل مى دهد. (دقت كنيد)

6- «إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِاولِي الْأَلْبَابِ»(3) در آفرينش آسمانها و زمين و آمد و رفت و روز دلايل و نشانه هايى از عظمت و توحيد خداوند است براى صاحبان عقل و فكر البته روشن است كه فهم اسرار توحيد و درك عظمت آفريننده جهان هستى يكتا سرچشمه سعادت و خوشبختى و يگانه منشأ ايمان و تقوى و ساير فضايل انسانى است و چون پايه آن، به صريح اين آيه شريفه بر روى اساس عقل نهاده شده است بنابراين منشأ تمام اين بركات عقل خواهد بود.

آيا با اين وضعيت، عقل را بيگانه و اجنبى بلكه راهزن راه خدا شمردن صحيح است؟!

7- «قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ»(4) بياوريد برهان خود را اگر راستگو هستيد- پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله مأمور شد كه اين سخن را در مقابل دعاوى بى اساس اهل كتاب كه داخل شدن بهشت را اختصاص به خود مى داند بفرمايد.

خداوند در اين آيه شريفه، دليل بر صدق و راستى را برهان و منطق شمرده،

ص: 116

و دعاوى بى دليل و برهان را از درجه اعتبار ساقط گردانيده است؛

اين بيان در موارد ديگرى از قرآن نيز تكرار شده است، در سوره انبياء آيه 24 مى فرمايد: «أَمْ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ»؛ آنها غير از خداوند بزرگ معبودهاى ديگرى براى خود انتخاب كردند، بگو برهان خود را بر اين مطلب اقامه كنيد، همچنين در سوره نمل آيه 64 مى فرمايد: «أَ الهٌ مَعَ اللَّهِ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ»! آيا معبود ديگرى با خداست؟

بياوريد برهان خود را اى مدعيان! ...

كوتاه سخن اينكه: روش و طريقه قرآن در هر مورد مطالبه دليل و برهان است و خود قرآن هم براى اثبات حقايق به اين ابزار دست زده و مطالب خود را بر روى اين پايه محكم (نه چوبين!) برقرار ساخته است، هر كس با قرآن سرو كار دارد به خوبى مى داند كه قرآن در هيچ مورد ارزشى براى سخنان كسانى كه از روى عقل و انديشه صحبت نمى كنند، قائل نشده است.(1)

ص: 117

و هيچگاه تكيه گاه سخنان خود را «بياو ببين، و تا نروى نبينى! و تا نخورى ندانى!» قرار نداده است.

ما هميشه در برابر جهانيان به اين موضوع افتخار مى كرده ايم و خود را به پيروى منطق و دليل معرفى كرده و از پيروى دعاوى بى دليل تبرئه مى نموده ايم- در اين قسمت كتابها نوشته و كليه عقايد خود را مدلل ساخته ايم و دهان مخالفين را با دليل و برهان بسته ايم و هيچ وقت به سخنان سستى مانند گفتار اين شاعر قناعت نكرده ايم:

چو بشنوى سخن اهل دل مگو كه خطاست سخن شناس نه اى دلبرا خطا اينجاست

و هرگز به اين تارهاى عنكبوت چنگ نزده ايم، اما متاسفانه جمعيت متصوفه درست نقطه مقابل اين روش را دنبال مى كنند.

ص: 118

ص: 119

اين اشعار (با مراعات اختصار) از كتاب «طباشيرالحكمة» تأليف ميرزا باباى ذهبى (صفحه 106) نقل شد.

ملاحظه كرديد كه سيد قطب الدين مى گويد: مقصود خداوند مجيد از «اولواالالباب» تنها عقل كل است و آن غير از عقول معمولى خلايق است بلكه آن به منزله مغز است و عقل مردم به منزله پوست، حالا مقصود از عقل كل پيغمبر اكرم صلى اللّه عليه و آله باشد يا شخص ديگر، كارى به آن نداريم.

اين سخن از جهاتى غير قابل قبول است:

1- هر كس كه آشنا به زبان عربى است مى داند كه «الواالالباب» به معنى صاحبان عقل و فكر است و جزئى و كلى در آن نيفتاده و در هيچ جاى قرآن مجيد آن را مقيد به كل نكرده است، پس تفسير كردن اولواالالباب به عقل كل، سند و مدركى ندارد و تفسير به رأى است.

2- خداوند متعال خودش در آخر سوره آل عمران آن راتفسير كرده و پس از آن كه در آخر آيه 190 مى فرمايد: «لَآيَاتٍ لِاولِي الْأَلْبَابِ» آنها را چنين توصيف مى كند:

الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَاماً وَقُعُوداً وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ»: «آنها كسانى هستند كه ياد مى كنند خدا را در حال ايستادن و نشستن و بر پهلو خوابيدن و در آفرينش آسمانها و زمين تفكر و انديشه مى كنند و مى گويند: «پروردگارا، اين دستگاه با عظمت را بيهوده و باطل نيافريدى، منزهى تو، ما را از عذاب آتش نگاهدار» و اين تفسيرى است روشن بر اساس خود قرآن.

3- چنانچه در آيات گذشته دقت كنيم مى بينيم خطاب «اولواالالباب» متوجه همه افراد حق جو است و خطاب «هاتوابرهانكم» متوجه مخالفين است، با اين حال چگونه مى توان گفت مقصود «عقل كل» است در حالى كه قرآن دوست و دشمن را به پيروى از برهان دعوت نموده، آيا اين تفسير به رأى نيست؟!

ص: 120

ضمناً براى اين كه اشعار «قطب الدين» كه از روى هيجان غيرت! سروده شده بى جواب نمانده اشعار ذيل سروده شد:

سالكا! اين نكته را مى دار گوش از كلام غير حق چشمت بپوش!

گر كه هستى سالك راه صواب اندكى آهسته تر، كم كن شتاب

سالك آن نبود كه بر مردان حق مى زند از روى «غيرت» طعن و دق

جوشش غيرت لجاج است و عناداين لجاجت بر كسى سودى نداد

سالك آن نبود كه بى چون و چرامى شود با هر صدايى همصدا

زنگ خود بينى ز قلبت دور كن چشم دل از حرف حق پر نور كن

لوح دل را از تعصب پاك كن جامه تقليد بر تن چاك كن!

حق اگر خواهى بسان آفتاب بشنو از قرآن كه شد فصل الخطاب

«عقل» را بستوده در قرآن بسى حق «تدبر» خواسته از هر كسى

حق نموده مدح «برهان» بيشمار«صدق» را دانسته بر آن استوار

نيست در قرآن سخن از «عقل كل»نى سخن از «هادى كل سبل»

او «اولواالالباب» را شرح و بيان كرده، خواهى سوره عمران بخوان

بشنو اين گفتار مى ترس از خداتا نبندى بر خدايت افترا!

اين سخن ناگفته نماند كه ما، آن عقل و استدلال و دانشى را مى ستاييم كه در پرتو نور قرآن و سخنان پيشوايان راه حق پرورش يافته است.

اين سخن را با چند حديث ناب پايان مى دهيم:

1- مرحوم كلينى در كتاب كافى در باب عقل و جهل احاديث بسيارى در ستايش مقام عقل و اهميت آن نقل كرده است.

در يكى از آنها از اميرمؤمنان على عليه السلام نقل مى كند كه فرمود: «جبرئيل بر آدم عليه السلام فرود آمد و گفت من مأمورم كه تو را ميان يكى از سه چيز مخير گردانم تا هر كدام را كه خواهى اختيار كنى.

آدم عليه السلام گفت: آن سه كدام است؟ گفت «عقل» و «حيا» و «دين» است،

ص: 121

حضرت آدم عليه السلام گفت: من عقل را اختيار مى كنم. جبرئيل به «حيا» و «دين» دستور داد باز گردند و عقل را واگذارند.

گفتند: ما مأموريم با عقل همراه باشيم و از آن جدا نشويم، گفت: به مأموريت خود عمل كنيد و به آسمان بالا رفت.(1)

كمى پيرامون اين حديث انديشه كنيد و به بينيد چگونه عقل، متبوع مطلق آن دو خصلت ديگر يعنى (حيا و دين) شناخته شده و آن دو را به پيروى عقل مأمور ساخته اند.

دين عبارت از مجموعه دستوراتى است كه عهده دار حفظ نظام بشر و متكفل تأمين سعادت دو سراى او است، اين دستورات از طرفى به مسئله توحيد و از طرف ديگر به كوچكترين احكام «فقهى» و «اخلاقى» منتهى مى شود.

«حيا» آن صفتى است كه دارنده و صاحب خود را به حفظ حقوق ديگران و مراعات ادب با كليه افراد ونگهدارى مرتب احترام بزرگترها دعوت مينمايد.

جايى كه اين دوصفت بر جسته «حياء و دين) پيرو و تابع عقل باشند، ديگر نيازى به شرح و توضيح درباره عقل نخواهد بود.

جاى تعجب است كه نويسنده «دانشنامه» با آنكه خودش اين حديث شريف را در كتاب خود بيان كرده، با اين حال وقتى در بحث عقل و عشق وارد مى شود سخنى را كه از صوفيه نقل كرديم پسنديده و عشق را بر عقل ترجيح مى دهد و عشق را غالب و عقل را مغلوب آن مى داند.(2)

ص: 122

اگر منظور عشق به خدا است كه عصاره دين و ايمان است چطور عقل را مغلوب و عشق را غالب مى داند؟

مگر در روايت بالا تصريح نشده كه دين و ايمان مأمور به پيروى از عقلند؟

اين را هم ناگفته نگذاريم كه نويسنده مذكور براى توضيح اين مطلب مثالى بيان كرده كه از اصل مطلب شورتر است.

عشق را تشبيه به يك جوان شهوى هفت آتشه اى! كرده كه در كنار او دخترك زيباى بسيار مجللى (كه به قول خودش او را به هفت قلم آراسته باشند!) نشسته باشد، و عقل را تشبيه به «پيرمرد افسرده اى» مى كند كه در جانبى قرار گرفته باشد، سپس مى گويد: «البته كلمات اين پيرمرد در چنين جوانى تأثيرى نخواهد داشت! و سخنان او مغلوب عواطف جوان خواهد بود».

ولى بايد اين مثل را درباره كسانى گفت كه قوه عاقله آنها مانند قواى بدنى آن پيرمرد تحليل رفته، و برعكس ساير غرايز آنها قوت گرفته است، به طورى كه

ص: 123

عنان اختيار از دست قوه عاقله به در رفته باشد. اين چه ارتباطى به عقل پيشرفته و نورانى دارد كه لازمه ايمان است و قرين و همنشين و هماهنگ با آن؟

2- مرحوم احمد بن محمد بن خالد برقى كه يكى از راويان بزرگ شيعه است در كتاب «محاسن» از پيغمبر اكرم صلى اللّه عليه و آله نقل مى كند: «ما قسّم اللّه للعباد شيئا افضل من العقل :(1) پروردگار مجيد چيزى بهتر و بالاتر از «نعمت عقل» در ميان بندگانش تقسيم نكرده است.

ازاين روايت به خوبى استفاده مى شود كه عقلهاى مردم بالاترين عطيّه هاى خداوندى بوده واز هر چيزى شرافتش بيشتراست.

3- مرحوم صدوق در امالى از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه فرموده: «ان الثواب على قدر العقل»: «ثواب و مزد عمل به اندازه عقل است».

مرحوم كلينى نيز نظير آن را به مضمون ديگرى در كتاب كافى نقل كرده است.(2) از اين روايت به خوبى استفاده مى شود كه اجر و مزد اعمال بستگى به كميت عمل ندارد بلكه مربوط به كيفيت عقل و فكر است.

4- در طى كلمات قصارى كه از حضرت مولى الموالى على بن ابيطالب عليه السلام در آخر نهج البلاغه نقل شده، مكرر مقام شامخ و موقعيت مهم عقل را ستوده و آن را بالاترين سرمايه انسان و مهمترين منبع غنى و بى نيازى شمرده است.

ص: 124

ص: 125

ص: 126

بودن از گرد و غبار و موانع ديگر است. كسانى كه چشم سالم داشته باشند و اشياء را در مقابل نور و در برابر چشمان خود بگذارند و ضمنا هواى محيط آنها از گرد و غبار و دود خالى باشد به خوبى آنها را مى بينند، اما كسانى كه از قوه عقل بى بهره اند و يا اگر بهره اى دارند آن را به كار نمى اندازند، مانند مردمان كور يا چشم بسته هستند كه نورهاى قوى و صفاى هواى محيط هيچ تأثيرى به حال آنها نخواهد داشت: «أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَاتَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ».(1)

«آيا در روى زمين گردش نكردند تا دلهايى داشته باشند كه با آن انديشه كنند و يا گوشهايى داشته باشند كه با آن بشنوند، چون كورى، نابينا چشمها نيست، بلكه نابينايى دلهايى است كه در ميان سينه ها است!»

كسانى كه مى خواهند تنها به قوه استدلال و نيروى عقل بر فهم حقايق مسلط شوند و اعتنايى به علوم نقلى ندارند مانند شخص بينايى هستند كه در تاريكى به هر طرف خيره خيره نگاه مى كند، البته چيزى نصيب او نخواهد شد. «قَدْ جَاءَكُمْ مِنْ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنْ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُمْ مِنْ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ».(2)

«از طرف خداوند نور و كتاب آشكارى به سوى شما آمد كه با آن كسانى را كه از رضا و خشنودى او پيروى كنند به راههاى سلامت رهبرى مى كند و از تاريكيها نجات داده به جانب نور و روشنايى مى برد».

«وَمَنْ لَمْ يَجْعَلْ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ»(3) «كسى را كه خداوند براى او نور نبخشد، هيچگونه نورى نخواهد داشت».

ص: 127

كسانى كه آن دو قسمت را داشته باشند ولى در اثر كوتاهى در عمل و تهذيب نفس و استيلاى قواى شهوانى آنها بر قوه عاقله و نيروى تفكر، محيط نامناسب و پر ازگرد و غبارى در اطراف چشم عقل فراهم كرده باشند آنها نيز از درك بسيارى از حقايق دور مى مانند. «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَاناً»(1)

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد اگر از خدا پروا كنيد، وسيله اى براى تميز حق از باطل براى شما قرار خواهد داد».

ضمنا از آنچه گفته شد پاسخ بعضى از خرده گيريهايى كه بر اهل استدلال و منطق كرده اند معلوم شد، مثلا: مولوى در شعر معروف خود مى گويد:

گر كسى از عقل با تمكين بدى فخر رازى راز دار دين بدى

در واقع از اين نكته غفلت كرده است كه فخر رازى اگرچه مردى عالم و دانشمند و با فكر بوده ولى مردى لجوج و متعصب و مغرور نيز بوده است و قسمت زيادى از اوقاتش را صرف طرح شبهات و اشكالات مى كرده به طورى كه معروف به «امام المشككين» شد، با اين صفات، محال است شخص دانشمند بتواند به وسيله نيروى استدلال بر فهم حقايق فايق آيد، چرا كه پرده ضخيم لجاجت و تعصب جلوى ديدگان فكر او را گرفته، از درك حقايق باز مى دارد.

ص: 128

اندازه قوى باشد از مشاهده بسيارى از امور عاجز و ناتوان است، يعنى چيزهايى پيدا مى شود كه يا اصلا قابل رؤيت نيستند و يا اگر قابل ديده شدن باشند به اندازه اى كوچكند كه چشم قدرت ديدن آن ها را ندارد.

بنابراين بايد از جولان فكر در ميدان هايى كه از حوصله فكر بشر خارج است خوددارى كرده و اين خيال را از سر بيرون نمود كه اثرى جز اتلاف عمر گرانبها ندارد بلكه ممكن است انسان را به پرتگاه هاى خطرناكى بكشاند. حقيقت ذات حق، كنه صفات او و مسئله قضا و قدر و نظاير آن، همه از اين قبيل هستند.(1)

چنانكه در بعضى از روايات وارد شده: «تفكروا فى صفات الله و لا تتفكروا فى ذات الله : «در صفت هاى خدا بيانديشيد و در ذات او انديشه نكنيد» البته مقصود از

ص: 129

تفكر در صفات خدا تفكر در كنه آن نيست، چون كنه صفات او مانند ذاتش بر كسى معلوم نيست.

در روايت ديگر وارد شده: «ان الله احتجب عن العقول كما احتجب عن الابصار»: «خداوند از عقل ها پوشيده شده چنانكه از ديده ها پوشيده است». در كلمات قصار اميرمؤمنان على عليه السلام نقل شده كه از آن حضرت درباره مسئله قضا و قدر سؤال كردند. فرمود: «طريق مظلم لا تسلكوه و بحر عميق فلا تلجوه و سر الله فلا تتكلفوه : «راه تاريكى است در آن قدم مزنيد، و درياى ژرفى است در آن داخل نشويد و راز خداوندى است، براى فهم آن خود را به زحمت نيفكنيد!»

از اين بيان، پاسخ بعضى از شبهات ديگر كه بر اهل استدلال شده است معلوم مى شود، چون بعضى از دانشمندان خواسته اند به نيروى عقل و استدلال امورى را كه فهم آن از حوصله بشر خارج بوده، ادراك كنند و در نتيجه دچار اشتباهات و تناقضاتى شده اند، از اين جهت مورد طعن و سرزنش مخالفين استدلال قرار گرفته اند در حالى كه همان طور كه گفته شد، لازم بود در چنين واديهايى كه از قدرت عقل انسانى خارج است وارد نشوند.

ص: 130

ص: 131

ص: 132

مدرك اين گونه اذكار غالبا نظر و ذوق مرشد و يا خواب هاى او و مريدان او است!

عجب اينجا است كه هر كسى را ذكر مخصوصى است كه بايد به اذن مرشد و با عدد مخصوص در مواقع خاصى به جا آورد.

البته اين موضوع مخالف صريح اخبار و آياتى است كه مردم را همگى به طور دسته جمعى به هر ذكرى از اذكار يا خصوص بعضى از اذكار مانند لا اله الا الله و نظاير آن، دعوت مى كند بدون اين كه اين گونه حرف ها در كار باشد.

مى خواهيم بدانيم آيا پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و ائمه هدى عليهم السلام پدر مهربان و روحانى و مربى اخلاقى همه پيروان خود بوده اند يا نه؟ اگر بوده اند پس چرا آن نوع تعليماتى كه صوفيان گمان مى كنند در تربيت افراد مدخليت تمام دارد، به مردم نداده اند؟ آيا ذكر و ياد خدا هم اجازه لازم دارد؟ آيا لا اله الا الله و سبحان الله، چيزى است كه به مزاج كسى سازگار و به مزاج ديگرى ناسازگار باشد؟

آيا اين اطوار و حركات و نعره هاى مستانه و آهنگ هاى مختلفى كه در هنگام ذكر گفتن بعضى از صوفيه از خود ظاهر مى كنند در ترقى روحى مدخليت دارد؟!

صوفيها در جواب اين سؤالات چه خواهند گفت؟

اساسا اخبار متعددى در مورد عبادات وارد شده كه از هر گونه دخل و تصرفى در كيفيت و كميت آن جدا جلوگيرى نموده است ولو اينكه آن تصرف به زياد كردن كلماتى باشد كه خيلى خوب و مناسب به نظر مى رسد، با اين حال با چه جرأتى مى توان كيفيات مخصوصى از براى اذكار و كيفيت و كميت آن قائل شد در صورتى كه هيچ مدركى براى آن در دست نيست؟

مرحوم كلينى در كتاب شريف كافى درباره اهميت «ذكر» روايات فراوانى نقل كرده، از جمله در باب «ذكر الله عزوجل كثيرا» به سند خود از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه فرمود: «ما من شيئى الا و له حد ينتهى اليه الا الذكر فليس له حد ينتهى اليه، فرض الله عزوجل الفرائض فمن اداهن فهو حدهن، و شهر رمضان فمن صامه فهو حده و الحج فمن حج فهو حده، الا الذكر فان الله

ص: 133

عزوجل لم يفرض منه بالقليل و لم يجعل له حد ينتهى اليه ثم تلا هذه الآيه: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراًوَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا»:(1)

«هيچ چيز نيست جز آنكه براى آن حد و اندازه اى است كه بدان پايان پذيرد مگر ذكر كه حدى ندارد تا پايان پذيرد، خداى عزوجل فرائض را واجب كرده و هر كه آنها را به جاى آورد همان حد و انتهاى آنها است ... مگر ذكر خدا كه به اندك آن راضى شده و حدى براى آن قرار نداده است».

در كلمات بعضى از رؤساى صوفيه مانند شيخ صفى الدين اردبيلى تصريح شده كه ذكر از فكر فاضل تر و بالاتر است! يكى از مريدان معروف او در كتابى كه به نام «صفوة الصفا» در شرح حالات او نگاشته در ذيل آيه شريفه «الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَاماً وَقُعُوداً»(2) از او نقل كرده كه براى اثبات برترى ذكر از فكر به دو دليل متوسل شده است:

اول اينكه: ذكر توجه به خدا است و اما فكر در غير ذات پاك او است (زيرا تفكر در ذات پاك او روا نيست) پس فكر توجه به غير خدا است!

ديگر اينكه: ذكر سبب تصفيه قلب مى شود پس فكرى كه نتيجه آن است به صواب و صحت نزديك تر است بنابر اين ذكر بر فكر مقدم است ....

در حالى كه اگر ذكر خالى از فكر باشد بيهوده و لقلقه لسان است.

مرحوم علامه مجلسى از امام على بن موسى الرضا عليه السلام نقل كرده است كه: «عبادات به زيادى نماز و روزه نيست بلكه به زيادى تفكر در كار خدا است».

سر آن هم بر هر فرد با فكرى روشن و هويدا است، چون در اثر تفكر در نظام عالم هستى و عجايب و شگفتى هاى آن، پايه ايمان و دانش انسان بالا رفته و در اين هنگام اذكارى را كه مى گويد همه از روى اخلاص و كمال معرفت خواهد بود، و البته يك چنين ذكر و عبادتى قابل مقايسه با غير آن نيست.

در كلمات قصارى كه از حضرت مولى الموحدين على عليه السلام در نهج البلاغه

ص: 134

نقل شده، اين موضوع با بهترين وجهى بيان گرديده است:

«كم من صائم ليس له من صيامه الا الجوع و الضماء و كم من قائم ليس له من قيامه الا السهر و العناء حبذا نوم الا كياس و افطارهم»:

«اى بسا روزه دارانى كه جز گرسنگى و تشنگى بهره اى از روزه نمى برند، و اى بسا شب زنده داران عبادت كننده اى كه جز بى خوابى و مشقت نتيجه اى نمى گيرند، اى خوشا خواب و خور مردمان فهميده با فكر!»

بنابر اين اگر بگوييم ذكر زبانى به منزله جسد و فكر قلبى به منزله روح است هيچ گزاف نگفته ايم و اگر بگوييم ياد خدا مانند پوست، و تفكر در آيات عظمت و قدرت حق همچون مغز است مبالغه نكرده ايم.

قرآن مجيد، آن نسخه كامل سعادت فردى و اجتماعى، مكرر مردم را به تفكر و تدبر دعوت مى نمايد.

اكنون توجه كنيد ببينيد اينها كه مدعى كشف و شهودند و به ادعاى بعضى از ايشان آنچه را كه مجتهدين از طريق ظن مى دانند آنها به طور قطع و يقين مى دانند! با چه سخنان سطحى مى خواهند دعاوى خود را اثبات كنند:

شيخ صفى اردبيلى براى اينكه حرف خود يعنى مقدم داشتن ذكر را بر فكر اثبات كند ذكر را بر فكر مى گويد: «چون ذكر توجه به خدا است و فكر در ماسوى الله است پس ذكر بر فكر مزيت دارد».

عجبا! مگر هم مسلكان شما نيستند كه مى گويند هنگام ذكر و عبادت بايد صورت مرشد و يا امام و يا نقش يا على يا غير آن را در نظر داشت و آن را عنوان و اشاره به سوى ذات پاك حق قرار داد (به مقدمه كتاب طباشير الحكمه رجوع شود) اگر مى گوييد ما ايشان را مظهر كامل صفات حق مى دانيم پس ياد آنها ياد خدا است، ما هم ممكن است همين عقيده را درباره فكر به شما الزام كنيم (در جاى خودش درباره اين موضوع، مشروح تر از اين بحث خواهد شد).

ص: 135

از اين گذشته مقصود از فكر كردن در آسمان و زمين و ساير موجودات نه اين است كه درباره آنها مستقلا فكر كنيم، بلكه منظور اين است كه در اثر مشاهده آثار قدرت و عظمت خالق يكتا در تمام ذرات عالم وجود به ياد آفريدگار بزرگ افتاده و با دلى آكنده از مهر و محبت و ايمان و تعظيم به طرف او رويم، اين راهى است كه قرآن مجيد در آيات بيشمارى به ما ياد داده و در همه جا براى توجه دادن ما به پروردگار عالم دست ما را مى گيرد و در جهان آفرينش سير مى دهد و به انديشه و تفكر وا مى دارد.

ص: 136

ص: 137

از آنچه گفته شد چنين نتيجه مى گيريم كه گفتن الفاظ ذكر و دعا اگرچه مطلوب است ولى روح آن همان توجه قلبى به خدا است و شكّى نيست كه اين معنا عين فكر است ... پس چقدر خوب بود كه اين مديران ساده ذهن به عوض اينكه مدّت زيادى از شبانه روز خودش را صرف اذكار و تكرار اذكار اختراعى به

ص: 138

اشكال گوناگون كنند، ساعتى از آن را سكوت كرده و به تفكر و تدبر كه ريشه علم و ايمان است بپردازند تا بدين وسيله روح و معرفت و ايمان را كه خمير مايه سعادت است در خود تقويت كنند.

«إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِراً وَإِمَّا كَفُوراً»(1)

ص: 139

ص: 140

اين گونه دعاوى اگر چه در آغاز كار خيلى دلفريب و جالب توجه است و ممكن است موجب تحريك احساسات تشنگان حقيقت گردد، به طورى كه آن بيچارگان را به اميد آب در پى سراب بدواند «حتى اذا جائه لم يجده شيئا» ولى به همان اندازه كه دلفريب است عواقبى وخيم و خطرناك در پى دارد كه خوانندگان محترم به پاره اى از آنها در طى اين كتاب آشنا خواهند شد.

آنها مى گويند در بدو امرممكن است سالك در عالم خواب به حقايقى واقف شده و كم كم در اثر ترقى روحى اين حالت در بيدارى هم اتفاق بيفتد.

موضوع كشف و رويا از نظر اينكه سند و مدرك بسيارى از عقايد و اعمال صوفيه است و غالب اذكار اختراعى و مرشد سازيها و ... به آن منتهى مى شود، بايد مورد دقت و توجه فراوان قرار گيرد تا معلوم شود كه شالوده كارشان بر چه پايه سستى است، و انصافا اگر اين دو موضوع (كشف و رؤيا) از دست آنها گرفته شود، دستشان خالى شده و دستگاه كرامات آنها همه به هم خواهد خورد.

اين نكته را هم ناگفته نگذاريم كه دعوى كشف و شهود، اختصاص به جمعيت صوفيه ندارد بلكه بسيارى از فلاسفه هم در اين قسمت با آنها شريك هستند، منتهى آنها در عين اين كه به كشف عقيده دارند براى براهين عقليه نيز ارزش فراوانى قائلند.

ص: 141

به هر حال چون اين موضوع جداً مربوط به روح و روان است، بايد از نظر روان شناسى مورد بررسى دقيق قرار گيرد، لذا قبل از شروع دراصل مطلب ناگزيريم چند قانون مربوط به اين موضوع را پيگيرى كنيم.

***

ص: 142

ص: 143

همه امورى كه اسباب خستگى و ملالت خاطر مى شود، مانند تكرار زياد يك عمل و مكرر شنيدن يك صداى غير موسيقى، مانند ضربات متوالى يك چوب بر روى ميز، همه داراى اين اثر مى باشد و هر يك تأثير به سزايى در ايجاد يك درجه ضعيف از خواب مغناطيسى دارند.

زنگهايى كه در گردن حيوانات مى بندند و موزيكهايى كه در هنگام نبرد مى نوازند، همه داراى اين خاصيت هستند و در نتيجه آن، حيوان يا انسان در حالت تخدير فكرى مخصوصى فرو رفته و به اين جهت زحمت و رنج نمى برد و يا باربردارى و راه پيمايى را كمتر احساس مى كند.

مادرهاى اطفال براى خواب كردن بچه ها (بر اثر تجربياتى كه دارند) از اين قانون استفاده كرده و بوسيله گفتن (لالايى) و «ضربات آهشته متوالى در پشت بچه» او را خواب مى كنند.

استادان فن هيپنوتيسم به وسايل مختلفى، از اين راه براى خواب كردن افراد استفاده مى كنند و ساده ترين اقسام آن اين است كه چوبى را به طور متوالى بر روى ميزى مى زنند كه در اصطلاح آن را «مذكر سمعى» مى نامند و معتقداند در آن محيطهايى كه آهنگهاى غم انگيز يا فرح زا نواخته مى شود، عمل خواب هيپنوتيكى آسانتر انجام مى گيرد.

بر اثر همين موضوع است كه دانشمندان روان شناس عقيده دارند اگر انسان

ص: 144

بخواهد مطلبى را مورد قبول كسى قرار بدهد بهتر اين است كه آن را در هنگام غم و يا فرح شديد به او پيشنهاد كند، زيرا در اين موقع روح حالت تعادل خود را از دست داده و زودتر مطالب را مى پذيرد.

از اين سخنان چنين نتيجه مى گيريم كه گفتن اذكارى از قبيل لا اله الّا اللّه و ياهو و ذكرهاى چهار ضرب و «آورد و برد!» به طور متوالى و پى در پى خسته كننده، خصوصاً اگربا آهنگ و وزن مخصوصى توأم باشد، آن گونه كه در مجالس صوفيان معمول است و همچنين استماع اشعارى مثنوى و غير آن، با آن الحان مخصوص و از حنجره خوش آوازها، تأثير فراوانى در بر هم زدن حالت تعادل روحى داشته و هر كدام به نوبه خود تأثير فراوانى در بر هم زدن حالت تعادل روحى داشته و هر كدام به نوبه خود تأثير به سزايى در تخدير مغز خواهند داشت، البته اگر مضمون آن اشعار نيز يك سلسله مطالب ذوقى و عرفانى و ادبى باشد تأثير آن زيادتر خواهد بود، به طورى كه ممكن است انسان از شنيدن آنها عرشهايى را سَير كند!(1)

ص: 145

ص: 146

ترديد و يا كم رويى غير متعارف مى باشند، مى توانند در اثر تلقين خودشان آن را تغيير داده و يا لااقل تفاوتى در آن ايجاد كنند.

مبحث الهام و تلقين همچنان كه از نظر روان شناسى مورد توجه فراوان است، از نظر علم اخلاق نيز شايان توجه مى باشد و بزرگان اين علم توانسته اند استفاده هاى زيادى از اين راه در قسمتهاى مختلف تعليم اخلاق و تربيت نفوس بكنند.

***

ص: 147

ديگرى نيست.(1)

موضوع تجسم اوهام يكى از پديده هاى مورد بحث در علم روان شناسى است و بسيارى از مردم مكرر آن را در مدت زندگى خود تجربه كرده اند.

حالات مزاجى انسان هم تأثير فراوانى در اين قسمت دارد؛ يعنى بر اثر انحراف مزاج از حالت تعادل طبيعى- بواسطه رياضتهاى شاقه يا بيماريها و يا پيش آمدهاى ناگوار و نظاير آن- موضوع تجسم خيال، تقويت پيدا كرده و اوهام به طور آسانترى صورت خارجى به خود مى گيرند.

مخصوصاً حالات مزاجى، رابطه مستقيمى با وضيعت خواب و رؤيا دارد، به حدى كه اطباى قديم و فلاسفه طبيعى، مشاهده برف و امثال آن را در خواب دليل بر كم شدن حرارت غريزى و غلبه سردى بر مزاج، و ديدن باران را دليل بر زيادى رطوبت و غلبه آن بر مزاج مى گرفتند، همچنين ديدن آتش و شعله هاى قوى و حمامهاى گرم را شاهد بر استيلاى حرارت بر مزاج و بالا رفتن آن از درجه طبيعى دانسته اند.

حكيم سبزوارى در منظومه معروف خود راجع به اين موضوع گويد:

تبدلت افعالها بحسبه فمن حرور غالب فى قالبه

ص: 148

حاكى بنيران و شبهه و من يغلبه مر، صفرا او سودا علن

ومن عليه البرد يغلب فيرى ثلجا و من عليه رطب مطرا!

بر اثر همين موضوع، اطباى قديم براى تشخيص بيماريها از وضعيت خوابهاى بيمار نيز استفاده مى كرده اند.

حال با توجه به اين چند قانون روانشناسى، به سراغ مسأله «كشف و شهود و رؤيا» كه سرمايه عمده جمعيت صوفيه و اتباع ايشان است مى رويم.

از يك مريد نوچه تازه كار تا يك مرشد و پير كهنه كار، همه را بايد مورد بررسى دقيق قرار داد و وضعيت كشف و رؤياى آنها را معلوم كرد: مريد ساده ذهن در آغاز كار، در اثر تبليغات عده اى، معتقد مى شود كه بايد بوسيله خواب و رؤيا، مرشد و راهنماى حقيقى را پيدا كرد روز به روز اين موضوع در فكر او قوت پيدا مى كند و هميشه منتظر است كه در عالم خواب، جمال آن مرشد را زيارت كند! البته چنين كسى غالبا اشخاصى را در نظر خودش براى اين منصب كانديد كرده است و اگر هم تعيين نكرده باشد، حدود مشخصات او را از جهاتى در نظر مى گيرد، و اگر اهل رياضت هم شده باشد در اثر انحراف مزاج از تعادل طبيعى، قدرت تخيل او زيادتر مى گردد، تلقينهاى اين و آن نيز در او اثر مى گذارد.

ناگهان يك شب در عالم خواب، بواسطه همين افكار و رياضات، اشكالى در حدود مقصود او در برابرش خودنمايى مى كند، او هم فوراً به آن چسبيده و اگر بر مقصدش هم كاملا تطبيق نكند، با مقدارى توجيه و تفسير آن را ترميم كرده و بدين وسيله، شالوده ارادت او ريخته مى شود!

گاهى ممكن است نظير اين قضيه در عالم بيدارى نيز اتفاق بيفتد؛ زيرا چشم و گوش اين سالك بيچاره دائماًمتوجه عالم غيب است و همواره منتظر است كه درى از آن عالم بر روى او گشوده شود و يا سروشى به گوش او برسد، ناگاه در اثر فعاليت قوه خيال، صداهايى به گوشش مى خورد كه بلافاصله توجه او را به

ص: 149

خود جلب كرده و تفسيرهايى براى آن مى كند!

اما كسانى كه وارد مرحله ثانوى، يعنى مرحله ذكر و رياضت شده اند (در صورتى كه اهل خدعه نبوده و واقعاً به كار خود عقيده مند باشند) هنگامى كه وارد صحنه خانقاه مى شوند، افكار گوناگونى در برابر مغز او رژه مى روند.

مجلس شروع مى شود، خواندن اشعار مثنوى يا غير آن با آن آهنگهاى مخصوص آغاز مى گردد و در اثر شنيدن مطالب ذوقى و نشاط آور كه با آن آهنگها سروده مى شود، فكر او تخدير شده و روح، حالت تعادل طبيعى خود را از دست ميدهد، يعنى همان مرحله ضعيف خواب مغناطيسى كه سابقاً اشاره كرديم، عارض مى شود.

در اثر تلقينات قبلى و گفتگوهايى كه در آن مجلس مى شود، اين حالت تأييد شده و سالك يك حالت انبساط و فرح كه با رخوت و سستى اعصاب توأم است در خود حس مى كند. گاهى اوقات هم ممكن است در اثر شدت فرح و انبساط مغز، كاملًا تحريك شده و به اصطلاح خودشان حالت «جوش و خروش» و «رقص» دست دهد! ... در اين هنگام اذكار يا اشعار دسته جمعى شروع مى شود و روى آهنگ مخصوصى مرتبا تكرار مى گردد و بر اثر آن، انحراف روح از حالت طبيعى بيشتر شده و قوه عاقله كاملًا تخدير مى گردد و ميدان را براى فعاليت قوه وهميّه خالى مى كند.

از سوى ديگر كثرت تكرار ذكر يا شعر، يك حالت خستگى توأم با حرارت و جوش و خروش ايجاد كرده و مرتباً نيروى توّهم را تقويت مى كند، رياضتهاى سابقه هم، كار خود را كرده و زمينه را براى فعاليت قوه خيال مهيا كرده است، و دائماً منتظر است تا حادثه اى اتفاق بيفتد و مناظرى كشف شود.

تمام اين موضوعات دست در دست هم مى دهند و سالك بى چاره را كه خيال كشف و مشاهده عوالم غيبى است، در عالم هايى سير مى دهند (در حال

ص: 150

خواب يا بيدارى) درياهاى نور، و كوه طور، سماوات سبع، و ارضين سبع را در برابر چشمان او مجسم مى كنند، خلاصه هر شكل و صورتى كه قوه وهميّه به آن تمايل داشته باشد، به آسانى در پيش چشمان سالك خودنمايى مى كنند، او هم از ديدن اين مناظر به شدت فرحناك شده و به گمان اينكه شاهد مطلوب را در آغوش كشيده، نعره مى زند و باز اين حالت تأييد مى شود، سرانجام در يك حالت شبيه به اغما فرو مى رود!(1)

اين است سرگذشت يك مرشد يا مريد كار كرده در حالت كشف.

البته موضوع كشف و شهود اختصاص به اين صورتهايى كه شرح داديم ندارد، بكله ممكن است، تحت همان قوانين، به انحاى مختلف در خلوت و

ص: 151

جلوت و خانه و بازار، اتفاق بيفتد.

از آنچه گفته شد چنين نتيجه مى گيريم كه: اين كشفياتى كه صوفيه و اهل رياضت ادعا مى كنند (به فرض اين كه دروغ نگويند) در بسيارى اوقات ناشى از فعاليت قوه وهميه است و آن هم نيز معلول يك سلسله قوانين روانشناسى غير قابل انكار مى باشد، بنابراين مى توان آن را تشبيه به سرابهايى كرد كه در بيابان در برابر ديدگان مسافرين خودنمايى مى كند، با اين تفاوت كه سراب معلول انعكاس نور خورشيد و قوانين انكسار نور و امثال آن است، ولى اين كشفيات معلول فعاليت نيروى توهم است اما در اين جهت كه عارى از حقيقت اند، شريك اند.

***

ص: 152

نسبت معلوم است چقدر خواهد شد؟ و تازه اين را هم مريد شيخ به قدر حوصله خود ديده است.

2- در صفحه 331 از همان كتاب مى نويسد: جبرئيل گيلانى نقل كرد از برادر خود پيرمحمد، گفت: اول مرتبه اى كه به خدمت شيخ صفى رسيدم (حالت مكاشفه اى بر من دست داد) ديدم پاى شيخ به تحت الثرى و سرش به عليين و دوش راست او به كنار كوه قاف و دوش چپش هم به كنار كوه قاف است! نعره اى زدم و از خود برفتم، بعد از ساعتى شيخ از من سؤال كرد چرا نعره زدى؟! آن صورت كه ديده بودم عرض كردم ....

آيا محملى براى اين گونه سخنان جز فعاليت قوه توهّم پيدا مى كنيد هر قدر هم حسن ظن داشته باشيد؟

3- باز در همان كتاب در صفحه 330 نقل مى كند: از خواجه محمد «سراوى» كه از پيرمحمود، خادم خواجه افضل سراوى شنيدم: وقتى خواجه افضل از اردبيل از خدمت شيخ صفى، قصد «سراو» كرد، شيخ به او گفت: در برابر من سوار شو، خواجه افضل سوار شد و حركت كرديم. چون به نيم فرسنگى اردبيل رسيديم نگاه كردم ديدم شيخ بزرگ مى شد، بزرگ مى شد! به اندازه اى كه تمام ولايت اردبيل از او پر شد! نعره اى زدم و بى خود گرديدم و از اسب در افتادم. خواجه افضل از مشاهده اين حالت خوشش نيامد و متحيرانه به من نگاه كرد، من آنچه ديده بودم باز گفتم.

گفت: اى كور بصر، يعنى شيخ به آن اندازه است كه در ولايت اردبيل بگنجد؟! آنچه ديدى به قدر خودت ديدى!

نگارنده گويد: اين است معنى تجسم اوهام!

4- محى الدين عربى يكى از سلسله جنبانان اين طريقت در كتاب «مسامرة الابرار» مى نويسد: رجبيون كسانى هستند كه داراى يك نوع رياضت مى باشند و از آثار آن اين است كه در حالت مكاشفه «رافضى ها» (شيعه ها) را به صورت خوك مى بينند!

ص: 153

نگارنده گويد: «رجبيون در واقع قيافه خود را در آيينه وجود شيعه چنين مى بينند».

آيا چنين مكاشفه اى جز وهم و خيال و پندار نيست؟

5- شيخ عطار در كتاب تذكرة الاوليا (صفحه 102) در حالات بايزيد بسطامى نقل مى كند كه گفت: «حق تعالى مرا به جايى رسانيد كه خلايق را جملگى در ميان دو انگشت خود ديدم»! و باز در همان صفحه نقل مى كند كه: «مدتى خانه را طواف مى كردم، چون به حق رسيدم خانه را ديدم كه گرد من طواف مى كرد»!

نگارنده گويد: اين بلند پروازيهاى زشت و بى معنى از سران تصوف، بهترين دليل بطلان مكاشفات آنها است و ادعاهايى كه هيچ ملك مقرب و نّبى مرسلى نكرده است.

6- در همان كتاب در صفحه 101 مى نويسد: بايزيد گفت: حق تعالى مرا در دو هزار مقام پيش خود حاضر كرد و در هر مقام مملكتى بر من عرضه داشت، من قبول نكردم!

نگارنده گويد: هرگز شنيده ايد يكى از پيغمبران بزرگ خدا، يا يك نفر از ائمه اطهار عليهم السلام چنين سخنانى بر زبان رانده باشند؟! آيا اين مقامات خيالى، مولود نيروى توهم نيست؟

خلاصه از اين گونه خيالات و موهومات در كتب صوفيه فراوان است و اين كتاب مختصر، گنجايش بيش از اين مقدار را ندارد.

***

ص: 154

بزرگى است كه نصيب سران اين سلسله شده است.

عجيب است در ميان كسانى كه خود را به حقايق و ضماير دانا مى دانند، بلكه گاهى دعوى «معراج معنوى» هم كرده اند اشخاصى پيدا مى شوند كه تمام عمر و يا لااقل قسمت زيادى از آن را در زمره پيروان مذاهب متضاد بوده اند و كتابها در اثبات عقايد آنها نوشته اند! ابوحامد غزالى و محى الدين عربى و شهاب الدين سهروردى و نظاير ايشان را بايد در اين سلسله نام برد.

طرفداران كشف، در مقابل اين ايراد چه پاسخ دارند؟

آيا مى توانند بگويند كه آنها اهل مكاشفه نبوده اند و چگونه پيروى از عقايد و مذاهب متضاد را توجيه مى كنند؟(1)

ص: 155

«أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنْ الْحَقِّ»(1)

براى اطمينان خاطر به سراغ قسمتى از حالات و سخنان چند نفر از سران آنها و يكه تازان ميدان كشف و شهود مى رويم تا از روى حساب «مشت نمونه خروار» مسير كلى افكار و اعتقادات آنان روشن شود.

***

ص: 156

شكّى نيست كه او مردى عالم، فاضل و دانشمند بود و در بعضى از علوم مخصوصاً علم اخلاق تخصص داشت ولى بايد اعتراف كرد كه متأسفانه از حسن سليقه كه براى هر دانشمندى ضرورى است كم بهره بوده است؛ از اين رو دچار اشتباهات بزرگى شد كه هرگز نمى توان آنها را ناديده گرفت و يا خداى نكرده كوركورانه از او تقليد كرد. دانشمند معروف ابوالفرج بن الجوزى الحنبلى (متوفاى 597 هجرى) كه از نويسندگان مشهور اهل تسنن است و به گفته مرحوم

ص: 157

محدث قمى يد طولائى در علم تفسير و حديث و وعظ و ساير علوم داشته، كتابى به نام «اعالم الاحياء باغلاط الإحياء» نوشته و در آن خطاهاى كتاب احياء العلوم غزالى را يك يك برشمرده است. او كتاب ديگرى به نام «تلبيس ابليس» دارد كه در آن نيز تاخت و تازهايى بر غزالى كرده و با ذكر اسناد و مداركى، كتاب احياء العلوم او را مورد انتقاد قرار داده است.

در اينجا به قسمتى از سخنان او در كتاب «تلبيس ابليس» (صفحه 597 و 379) اشاره مى كنيم تا روشن شود كه كتاب احياء العلوم اگر چه يك سلسله مطالب پرارزش در بردارد، ولى با اين حال از يك رشته اوهام و خرافات خالى نيست و نمى توان تمام مطالب آن را پذيرفت.(1)

1- ابوحامد غزالى مى گويد: «يكى از شيوخ در آغاز كار چون از شب

ص: 158

خيزى كسل مى شد برخود الزام كرد كه شب را تا صبح بر روى سر بايستد تا اينكه نفس او از روى ميل و رغبت به شب خيزى مبادرت كند!

2- ديگرى براى اين كه دوستى مال را از دل بيرون كند، تمام اموالش را فروخته و در دريا ريخت؛ زيرا مى ترسيد اگر به مردم ببخشد به ريا دچار شود!

3- ديگرى به منظور عادت كردن به حلم و بردبارى، كسى را استخدام كرده بود كه در ميان اجتماعات او را به باد فحش و دشنام بگيرد!

4- ديگرى براى تحصيل شجاعت، در هنگام زمستان و موقع طوفان و تلاطم دريا بر كشتى سوار مى شد (و جان خود را به مخاطره مى انداخت)!

دانشمند مذكور (ابوالفرج) پس از نقل اين داستانهاى عجيب و دور از عقل و شرع مى نويسد: شگفتى من از ابوحامد (غزالى) بيشتر است تا از كسانى كه اين اعمال زشت را مرتكب شدند، زيرا او پس از نقل آنها نه تنها هيچ گونه مذمتى از آنها نكرده است، بلكه اين حكايات را (به اصطلاح) براى تعليم و تربيت ديگران بيان نموده است!

5- ابوحامد مى گويد: شيخ يا مرشد بايد حالات مبتدى و شخص تازه كار را در نظر بگيرد تا اگر اموالى فزونتر از حد نيازمندى داشته باشد، از او گرفته و در راه خير مصرف كند و دلش را از خيال آن تهى نمايد، و اگر تكبّر بر او غالب شده، او را به بازار فرستد و دستور دهد كه گدايى كند! و اگر تنبلى و بطالت بر او غلبه كرده است، او را مأمور تنظيف آبدار خانه و روبيده نقاط كثيف و ملازمت آشپزخانه و مواضع دود نمايد! و اگر زياد به خوراك ميل داشته باشد، او را به روزه گرفتن وادارد! و اگر شهوت جنسى بر او غالب باشد و به روزه گرفتن كم نشود، دستور دهد يك شب به آب تنها افطار كند و يك شب به نان تنها و او را از خوردن گوشت باز دارد!

دانشمند مذكور پس از نقل اين سخنان از غزالى، مى گويد: خيلى از او در شگفتم كه چگونه مردم را به اين اعمال مخالف دستور شرع، ترغيب مى كند؟

ص: 159

آيا جايز است كه انسان شب را تا به صبح روى سر بايستد تا خون به صورتش باز گرديده و توليد بيماريهاى شديد نمايد؟! و چگونه مى توان اموال را در دريا ريخت با آنكه پيغمبر اكرم صلى اللّه عليه و آله از اتلاف مال نهى كرده است؟

آيا بى جهت دشنام و فحش به مسلمان دادن جايز است؟ و ايا استخدام مسلمانى براى اين عمل زشت روا است؟ و چگونه مى شود هنگام طوفان و خطر دريا بر كشتى سوار شد با آنكه حج خانه خدا (كه يكى از بزرگترين واجبات است) در اين موقع ساقط مى شود؟ و چگونه جايز است كسى كه توانايى بر كسب و كار داشته باشد گدايى كند؟! ...

در پايان اين سخن مى گويد: ابوحامد فقه را به تصوف خيلى ارزان فروخته است!

6- غزالى از «ابن كرينى» نقل مى كند زمانى وارد يكى از محلات شدم، در آنجا حسن سابقه اى پيدا كردم و به خوبى و درستكارى معروف شدم. روزى به گرمابه رفتم و لباس پرقيمتى را دزديده و در زير لباسهاى كهنه و مندرس خود پوشيدم، از گرمابه خارج شدم و آهسته آهسته راه مى رفتم، مردم دويدند مرا گرفته و جامه هاى كهنه را از بر من كندند و آن لباسهاى پر قيمت را بيرون آوردند، پس از اين واقعه در ميان مردم به «دزد گرمابه» مشهور شدم و به اين وسيله نفس من راحت شد!!

غزالى پس از نقل اين حكايت زشت و زننده، مى گويد: اين گونه خودشان را رياضت مى دادند تا از توجه به مردم و نفس راحت شوند! و چه بسا اهل حال، اين گونه كارهايى كه بر خلاف دستور فقها بوده است را براى اصلاح قلب مرتكب مى شدند و بعداً اين تقصير صورى را جبران مى كردند همان طورى كه آن مرد در حمام كرد!

ابوالفرج بن الجوزى پس از نقل اين سخن مى گويد: سبحان اللّه، چه كسى غزالى را از دايره فقاهت بيرون كرده و به تأليف كتاب احياء واداشته است؟

ص: 160

اى كاش اين گونه كارهاى ناروا را نقل نمى كرد، تعجب در اين است كه تنها به نقل آنها اكتفا نمى كند، بلكه از آنها مدح و تمجيد هم مى نمايد و صاحبانش را اهل حال مى نامد! چه حالتى از اين بدتر كه شخص، صلاح و درستى خود را در مخالفت با دستورات شرع بداند؟

آيا هيچ راه صحيحى براى اصلاح قلب نبود كه به اينگونه امور بپردازند؟ و آيا روا است كه مسلمان، نام «دزد» را بر خود بگذارد و خودش را سارق قلمداد كند؟! آيا حايز است در مال مردم بدون جلب رضاى صاحبانش تصرف كنند؟ با آنكه احمد و شافعى (پيشواى غزالى) تصريح كرده اند اگر كسى جامه اى كه نگهبان بر آن است از حمام بدزد دست او را بايد قطع كنند ... بنابر اين كار غزالى از عمل آن سارق شگفت آورتر است .... (پايان سخنان ابوالفرج بن الجوزى)

نگارنده گويد: از هر دو شگفت آورتر كار كسانى است كه كوركورانه به دنبال اين تعليمات افتاده و هر چه را آنها مى گويند تصديق مى كنند، بدون آن كه فهم و عقل خود را به كار اندازند، حتى به اندازه اى درباره آنها غلو مى كنند كه آنان را در رديف برجسته ترين دانشمندان اسلام قرار داده و آنها را صاحب مقام كشف و شهود مى دانند.(1) اگر معنى كشف و شهود اين خرافات است، پس بايد نام هر عمل نامشروعى را كشف گذارد!

سابقاً گفتيم غزالى در بحث امامت و ائمه هدى عليهم السلام نيز حق كشيها و تعصبهاى عجيبى از خود نشان داده كه هر شخص بى طرفى را دچار حيرت مى كند. اگر وضع كتاب ما اجازه مى داد نمونه هاى زيادى براى اين موضوع بيان

ص: 161

مى كرديم ولى براى مراعات اختصار، به ذكر يك نمونه كه نويسنده چهل مقاله نيز به آن اعتراف كرده است اكتفا مى شود:

نويسنده مذكور در صفحه 87 مى نويسد: در بين علماى بزرگ كه در تقوا و فضيلت و زهد و عبادت در درجه اول از رجال اسلامى هستند به قدرى با احتياط و خوف و وحشت قدم بر مى دارند كه حتى لعن يزيد را كه مجسمه شرارت و خيانت است جايز نمى دانند! زيرا مى گويند اهل قبله بوده (1) بعداً تصريح مى كند كه مقصود از علماى بزرگ در جمله سابق غزالى بوده است و سپس شروع به تاخت و تاز ناجوانمردانه عليه دانشمندان بزرگ اسلام مى كند.

نگارنده گويد: گويا اين بى خبر، گمان مى كند هر كس خود را به اسلام چسبانيد و اظهار ديانت كرد و خود را از اهل قبله شمرد، مسلمان است و جان و مال و عرض او محترم خواهد بود، گو اينكه مرتكب هزار گونه جنايت و هتك نواميس دينى و تخريب اساس اسلام شود. اين عقيده علاوه بر اينكه با هيچ منطق و عقلى درست نمى آيد، برخلاف صريح دستورات اسلام است.

ص: 162

به تعبير روشنتر، كسانى كه مانند «يزيد» مقام ارجمند خلافت اسلامى را غصب كرده و آن را به دستگاه سلطنتى مبدّل ساخته و به نام مقدس اسلام تيشه بر ريشه اسلام مى زنند، و مقدمات نابود ساختن تشكيلات اسلام را فراهم مى كنند و كانون نشر فساد اخلاق را در ميان مسلمين تأسيس مى نمايند، علاوه بر اينكه لعن و نفرين آنها جايز است، از صف مسلمانان جهان خارج خواهند بود.

كسى كه جگر گوشه پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله و فرزند پاك و ارجمند سر سلسله اولياء، و پاره تن فاطمه زهرا عليها السلام را با جمع بسيارى از خويشاوندان و بزرگان پيروان او، با فجيع ترين وضعى شهيد كند نه فقط لعن و نفرين او جايز است بلكه براى ابراز تنفر و انزجار از چنين جنايت بزرگ و عمل وحشيانه اى، كارى بسيار پسنديده و در خور تقدير خواهد بود. كسانى كه با او همكارى و مساعدت كردند و آنهايى كه بى جهت از او دفاع مى كنند نيز در اين قسمت با او سهيم هستند و وسوسه كردن در مسائل مسلم تاريخى هيچ مشكلى را حل نمى كند.

اينك براى روشن شدن اين بحث به پاره اى از مداركى كه از كتب دانشمندان خاصه و عامه براى اين موضوع جمع آورى شده اشاره مى شود تا بدانند اين مطلب «قولى است كه جملگى برآنند»:

1- مكرر در زيارات وارده از ائمه هدى عليهم السلام لعن و نفرين بر مؤسيسن فاجعه كربلا و جنايتكاران صحنه طف رسيده است. در همين زيارت عاشورا كه عده اى از صلحا و بزرگان بر آن مداومت مى كنند يا لااقل در روز عاشورا مى خوانند، علاوه بر اينكه بيش از صد مرتبه بر مؤسس فاجعه كربلا لعن و نفرين شده، در يك مورد هم تصريح به نام او گرديده است.

2- مرحوم مجلسى در طى اخبار بحارالانوار نقل فرموده كه: خداوند متعال و جبرئيل و آدم و نوح و ابراهيم و اسماعيل و موسى و سليمان و عيسى عليهم السلام (على رغم مدافعين يزيد!) يزيد قاتل حسين عليه السلام را لعن كردند.

3- در تفسير فرات بن ابراهيم از امام صادق عليه السلام نقل شده كه

ص: 163

پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله كشنده حسين بن على عليه السلام را لعن فرمود.

4- شبلنجى دانشمند معروف اهل سنت در كتاب «نور الابصار» از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل مى كند كه آن حضرت كشنده حسين بن على عليه السلام را لعن فرمود.

5- امام احمد حكم به كفر يزيد كرده و جمعى هم مانند ابن الجوزى و امثال او از وى پيروى كرده اند.

6- در كتاب اسعاف الراغبين كه به قلم يكى ديگر از علماى اهل سنت است نقل شده كه امام احمد لعن يزيد را با تصريح به اسم مجاز شمرده است.

7- قاضى ابويعلى كه از دانشمندان اهل تسنن است كتابى در موضوع مستحقين لعن نوشته و يزيد را از جمله آنها دانسته است.

8- لعن و نفرين بر كشندگان حسين بن على عليه السلام بدون تصريح به اسم به اتفاق تمام دانشمندان عامه جايز است.

(نقل از اسعاف الراغبين)

9- ابوالفرج بن الجوزى كه يكى از علماى اهل تسنن است كتابى در خصوص لعن يزيد نگاشته و نام آن را «الرّدّ على المتعصب العنيد، المانع من لعن يزيد» گذارده است.

آيا با اين همه مدارك، كسانى كه كوركورانه از مرد متعصبى همچون غزالى پيروى مى كنند و گفتار پيشوايان بزرگ دين و علماى فريقين را پشت سر مى اندازند، از كردار نارواى خود شرمنده خواهند شد؟

و من يشاقق الرسول من بعد ما تبين له الهدى و يتبع غير سبيل المؤمنين نوله ما تولى و نصله جهنم وسائت مصيرا.(1)

و جالب اينكه دعوى «مكاشفه» را هم دارند!

به گفته ملا محمد طاهر قمى در تحفة الاخيار، غزالى در بعضى از كلماتش مى گويد: «به گوشه نشينى و عزلت و رياضت مشغول گشتم و از اهل كشف شدم».

ص: 164

ص: 165

مى شود تا مسأله روشنتر شود و اينكه گفته اند «او دو سال براى امام صادق عليه السلام سقايى مى كرد و در محضر مبارك او بود» ثابت نيست؛ چون با تاريخى كه در بالا گفته شد سازگار نمى باشد.

***

ص: 166

است و از دور او متفرق شدند!

نگارنده گويد: كدام مذهب و ملت اجازه مى دهد كه انسان بوسيله سخنان كفرآميز، مردم را نسبت به خود بدبين و از دور خود پراكنده كند؟

ص: 167

ص: 168

ص: 169

شيخ! ابليس را بر سر كوى تو بردار كرده بودند. گفت: آرى، با ما عهد كرده بود كه گرد بسطام نگردد، اكنون يكى را وسوسه كرد تا خونى اتفاق افتاد، و شرط است كه دزدان را بر درگاه پادشاه!، بردار كشند!

ديگرى از او پرسيد كه پيش تو جمعى را مى بينم مانند زنان، آنها كيستند؟ بايزيد گفت: آنها فرشتگانند كه مى آيند و مرا از علوم سؤال مى كنند و من ايشان را جواب مى دهم.

نگارنده گويد: معنى خرافات و افكار شيطانى همين سخنان است.

اين بود مختصرى از حالات چند نفر از سران صوفيه و مدعيان كشف و شهود كه از كتابهاى خود آنها نقل شد.

آيا اين سخنان نراوا و بى اساس و گاه كفرآميز و گاه كودكانه، بهترين دليل بر اين نيست كه اين نوع مكاشفات، راهى به سوى واقعيتها نمى گشايد بلكه به عكس مايه دورى از حق و گمراهى است؟ لذا بعضى درباره اين گونه مكاشفات اشعار زير را سروده اند:

كشف (1) چه بود غير اوهام و خيال

كى شود از وهم تحصيل كمال!

گر كسى از كشف با ايمان شدى محى دين هم رتبه سلمان شدى

ور كه كشف آئينه اسرار بودسهروردى پيرو كرار بود

مركب اندر راه حق جز فهم نيست كشفيان را مركبى جز وهم نيست

درباره امكان كشف بعداً سخن خواهيم گفت.

ص: 170

ص: 171

ص: 172

كرد و يا آن را مدرك و تكيه گاه خود قرار داد و بناى افكار و عقايد خود را روى آن گذارد ....

دوم اينكه: اين موضوع (يعنى اطلاع بر امور پنهانى) اختصاص به مردمان متقى و خدا پرست ندارد بلكه در ميان افراد لاابالى و غير خدا پرست نيز ديده شده است.

اينك شواهدى براى اين سخن ذكر مى شود تا بدانيد كه اگر اتفاقاً كسى از امور پنهانى و ماوراى حس خبر دهد به هيچ وجه دليل بر خوبى يا تقرب او به درگاه خداوند متعال نخواهد بود، بلكه اگر تعجب نكنيد گاه عكس آن است!

1- مرحوم محقق قمى در كتاب جامع الشتات (صفحه 833) نقل مى كند كه مشهور است در زمان امام صادق عليه السلام يك نفر زنديق بود كه از غيب خبر مى داد. حضرت از او پرسيدند: «اين مرتبه و مقام را از كجا دارا شدى؟» گفت:

در اثر مخالفت با خواهشهاى نفس. فرمودند: «آيا اسلام موافق خواهش نفس تو است يا مخالف آن؟» عرض كرد:

برخلاف ميل نفس است. فرمودند: «پس دين اسلام را بپذير تا با نفس خود مخالفت كرده باشى». آن مرد تأملى كرد و قبول اسلام نمود؛ بعداً هر چه از او پرسيدند نمى دانست. خدمت امام عليه السلام عرض كرد: تا آن زمان كه كافر بودم از امور نهانى خبر مى دادم، چه شد حالا كه مسلمان شدم خبرى ندارم؟!

فرمودند: «اهميت اسلام از ان بيشتر است كه جزايش اين امور جزئى باشد. آن وقت كه كافر بودى، جزاى تو همان علم به امور پنهانى (در دنيا) بود و به آن هم اكتفا كرده بودى، اكنون كه اسلام را پذيرفتى جزاى تو موكول به سراى ديگر است و آن نعمتها است كه مى تواند مزد و جزاى اسلام باشد».

از اين روايت به خوبى معلوم مى شود كه رياضتها و مخالفت با نفس، خالى از تأثيراتى نيست و مخصوصاً كسانى كه به واسطه نداشتن ايمان و يا مخالفت با دستورات شرع، استحقاق جزاى عالم آخرت را ندارند در اين عالم نتايجى به آنان

ص: 173

خواهد رسيد كه يكى از آنها اطلاع بر پاره اى از امور پنهانى است.

2- مرحوم مجلسى در حالات «سطيح كاهن» كه يكى از كهنه زمان جاهليت بوده است، نقل كرده كه او از تولد پيغمبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و وصى او عليه السلام و اوصاف ايشان قبل از ولادتشان خبر داد و به حضرت ابوطالب شاد باش گفت.

همچنين در جلد ششم بحارالانوار از «زرقاء يمامه» كه او هم از كاهنان زمان جاهليت عرب بوده، نقل مى كند كه: او از قرب ظهور پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله خبر داد.

خلاصه از كتب حديث و تواريخ استفاده مى شود كه در زمان جاهليت كسانى بودند به نام كاهن كه از امور پنهانى خبر مى دادند.

مرحوم محدث قمى در حالات «سطيح» از ابوالحسن البكرى نقل كرده است كه او در شب جز مقدار كمى نمى خوابيد و پيوسته نظ در كواكب آسمان مى كرد. او را به نزد پادشاهان حاضر نموده و اخبار مهمه از او سؤال مى كردند- او از اسرار قلبى آنها خبر مى داد و حوادث عجيبى كه در آتيه اتفاق مى افتاد پيشگويى مى كرد در حالات حضرت امير مؤمنان على عليه السلام نقل كرده اند كه يك نفر از مخالفين لجوج آن حضرت به نام عمر و بن حريث، وقتى كه اخبار غيبيه آن بزرگوار را مى شنيد، آن را بر كهانت حمل مى كرد! از اين قضيه به خوبى معلوم مى شود كه كهانت يكى از موضوعات مسلّمه عصر جاهليت عرب بود كه خاطرات آن در اوايل اسلام نيز در اذهان بوده است.

3- يكى از دوستان ما كه مورد اعتماد است، اين قضيه را از يكى از محترمين شيراز نقل مى كرد «وقتى به هندوستان رفته بودم و مدتى بود كه از خانواده خود اطلاعى درستى نداشتم و از اين جهت خيلى پريشان بودم يكى از آشنايان يك نفر مرتاض هندى را به من معرفى كرد كه بروم و اطلاعى كسب نمايم، همين كه آن مرد مرتاض مرا ديد، فوراً نام مرا برد و گفت: خانواده شما از محل سابق كه نزديك مسجد نصيرالملك (يكى از مساجد شيراز است) بود، به محل ديگرى كه

ص: 174

دروازه كازرون باشد انتقال يافته و الآن در منزل شما مجلس جشنى برپا است و يكى از فرزندان شما الآن از پله افتاده و قدر سرش مجروع شده، ولى هيچ حادثه ديگرى در بين نيست.

من تاريخ اين قضيه را در نظر گرفتم، بعداً به شيراز بازگشتم و درباره آن تحقيق كردم، معلوم شد كه گفتار آن مرتاض هندى كاملًا مطابق واقع بوده است».

نگارنده گويد: نظير اين قضيه، مخصوصاً از مرتاضان بت پرست هند، به طور مكرر نقل مى كنند و بسيارى ديده يا شنيده اند. بنابراين اگر اتفاقاً امثال اين كارها از كسى ديده شود، نمى توان آن را دليل بر درستى و خوبى و صحت عقيده و ايمان او دانست.

اما موضوع معجزه و كرامت، مبحث ديگرى است كه دانشمندان علم كلام در بحث نبوت شرح آن را داده و شرايطش را بيان كرده اند و راه تميز بين اين گونه كارها و معجزه را روشن ساخته اند (ما هم در كتابهاى رهبران بزرگ و پيام قرآن جلد 7 مشروحاً بيان كرده ايم).

***

ص: 175

ص: 176

آنها رايج است شرح داده شود، خوب است نظر اسلام را به طور كلى درباره استفاده و تمتع از مظاهر زندگى و لذايذ مادى در چند جمله خلاصه كنيم:

يكى از اساسى ترين برنامه هاى اسلامى كه آن را به صورت يك «آيين زنده و جاودان» كه براى عموم جهانيان قابل عمل است درآورده، موضوع «رعايت اعتدال و «جلوگيرى از افراط و تفريط» در همه چيز است.

اسلام افراط و تفريط را نشانه «جهل» و رعايت اعتدال و ميانه روى را نشانه «علم» مى داند. چنانكه در يكى از كلمات قصار پيشواى بزرگ اسلام على عليه السلام مى خوانيم: «لا تجد الجاهل الا مفرطا او مفرّطا»: «نادان هميشه يا در طرف افراط است يا در طرف تفريط» يا چنان تند مى رود كه از هدف گذشته و آن طرف هدف قرار مى گيرد يا آن قدر كند مى رود كه به هدف نمى رسد.

اسلام در موضوع خواب، خوراك، پوشاك، استراحت و تفريح و خلاصه استفاده از لذايذ دنيا و مواهب حياتى، اين اصل را كاملا رعايت كرده و جنبه هاى افراط و تفريط آن را نكوهش كرده است.

اسلام مى گويد: هيچ گونه منافاتى ميان تقوى و پرهيز از گناهان و تهذيب نفس و تحصيل ملكات و فضايل اخلاقى و سير و سلوك الى اللّه، با استفاده از نعمتهاى خدا در اين جهان (به طور اعتدال) نيست. بلكه مى گويد: منظور اصلى خداوند متعال از آفرينش اين تعمتها بندگان با ايمان او بوده اند:

«قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنْ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ»:(1) «بگو چه كسى زينتهايى را كه خدا براى بندگانش آفريده و روزيهاى پاكيزه را بر آنها حرام كرده است، بگو: آنها، مال مردم با ايمان در اين دنيا است و در قيامت فقط در اختيار آنها خواهد بود».

ولى چون از نظر اسلام زندگى و حيات اين دنيا به طور كلى مقدمه آخرت و

ص: 177

وسيله نايل شدن به كمالات معنوى و سعادت جهان ديگر است، بهره بردارى از لذايذ مادى را تا آن حد تجويز مى كند كه يا انسان را در راه كمال كمك كند، يا لااقل با آن منافاتى نداشته باشد.

لذا اسلام با علاقه زياد به لذايذ مادى و غرق شدن در شهوات كه دل را مى ميراند و انسان را از هدف اصلى آفرينش يعنى تحصيل كمالات معنوى باز مى دارد، به شدّت مبارزه كرده است.

علاوه بر اين، اسلام در دو مورد تمتع و بهره بردارى از اين لذايذ را به كلى «ممنوع» يا «محدود» كرده است:

1- در صورتى كه از مجارى غير مشروع به دست آيد، در اين صورت شديداً از آن جلوگيرى كرده است تا آنجا كه پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «العبادة سبعون جزءا افضلها طلب الحلال :(1) «عبادت هفتاد جزء دارد و از همه مهمتر به دست آوردن روزى حلال است».

2- در مواردى كه ساير مسلمانان در زحمت و فشار باشند اسلام دستور مى دهد از مخارج غير ضرورى كم كرده و حتى الامكان به فكر نيازمندان و محرومان باشند و يكى از علل زهد اميرمؤمنان عليه السلام رعايت همين موضوع بوده است، چنانكه خودش مى فرمايد: «من تنها نمى توانم به نام امير المؤمنين قناعت كنم در حالى كه با فرد فرد مسلمانان در مشكلات شركت نجويم ... آيا شبها با شكم سير بخوابم، با اينكه در سرزمين حجاز و يمامه شايد گرسنه اى باشد كه نان جو هم نخورده است ؟!(2)

و اينكه مى بينيم در بعضى از اخبار وارد شده كه حتى در حلال دنيا زهد بايد داشت زيرا حلال آن هم حساب دارد، شايد اشاره به اين است كه انسان نبايد آن

ص: 178

قدر مشغول لذايذ مادى شود كه از هدف بزرگ آفرينش غافل ماند، حلال هم حساب دارد، نبايد در آن افراط و زياده روى كرد.

اما رياضات صوفيها به هيچ وجه هماهنگ با آنچه گفته شد نيست و از مرزهاى شرع و عقل بيرون است و از بدعتهاى نارواى آنها است كه بسيارى از آنها شرم آور و ننگين يا خطرناك و جنون آميز است كه ذيلًا به بعضى از آنها اشاره مى شود تا خوانندگان خود قضاوت كنند.

***

ص: 179

شما را به خدا قسم كدام عقل، كدام منطق، كدام دين و مذهب اجازه مى دهد كه انسان يك بغل چوب را بر جان خود خرد كند، تازه دست بردار هم نباشد و دست و پاى خود را به ديوار بكوبد؟!

اگر خداى نكرده در نزديكان شما كسى چنين كارى كند اسمش را چه مى گذاريد؟ آيا او را روانه تيمارستان نمى كنيد؟

تعجب از آقاى دكتر غنى است كه مردى باسواد و تحصيل كرده است، او قبل از نقل اين داستان مى گويد: «راجع به ذكر و ورد و توجه كامل كه شرط آن است چيزها نوشته و راهها نشان داده اند و از رفتار عرفاى بزرگ كه زندگى آنها سرمشق اهل سلوك است، داستانها نقل كرده اند»(1) سپس اين داستان را نقل مى كند.

آيا در حالات هيچ يك از انبياء و اولياى خدا و اصحاب ائمه هدى عليهم السلام هرگز چنين حركات ناشايست و جنون آميزى ديده شده است؟!

***

ص: 180

دينى كه مى گويد: «جان خود را به هلاكت نيندازيد» و حتى عبادات و وظايف مهم دينى را مانند «روزه» در صورتى كه زيان بخش باشد قدغن و ممنوع كرده است، هرگز اجازه مى دهد كسى دست به چنين اقدام جاهلانه و خطرناكى بزند؟

آيا راه تحصيل كمال اين اعمال بى رويه است؟ هيچ عقلى باور مى كند؟

***

ص: 181

ص: 182

به «پوست پوشى»! كه از اين جهت صوفى ناميده شده اند و تنها ستر عورت يا مرقع يعنى پارچه كهنه هاى دور ريخته مردم را بايد جمع كرده به هم دوخت و پوشيد كه اين هم خرقه مى شود و هم مرقع ...».(1)

نگارنده گويد: همانطور كه اشاره شد، طرز رياضت كشيدن در ميان فرقه هاى صوفيه كاملًا مختلف است و اگر بعضى از انواع رياضت را در پاره اى از فرقه ها نبينيم دليل بر اين نيست كه رياضتهاى ديگرى ندارند، به طور كلى آنچه از احوال سران صوفيه نقل كرده اند همه گواه بر اين است كه آنها براى رياضات شاقه، حدو حدودى قائل نبوده اند و آنچه را به عقيده خود باعث دورى از خلق و نزديكى به خالق مى پنداشتند بدون هيچ قيد و شرطى اجازه مى دادند، حتى اگر از جمله معاصى و گناهان بوده است و به قول غزالى (2) آن معصيت صورى! را بعداً جبران مى كرند!

موضوع ترك نظافت در مدت 20 سال متوالى كه در حالات بعضى از معاريف صوفيه آمده و آن قدر زير آفتاب ايستادن تا روغن بدن به زمين بريزد كه

ص: 183

در حالات بعضى ديگر است و شب تا به صبح روى سر ايستادن، نمونه هايى از رياضات شاقه سران صوفيها است كه در بحثهاى گذشته به آن اشاره شد. اين گونه كارها علاوه بر اينكه جنبه نامشروع دارد، كارهاى ابلهانه اى است كه هر وجدان بيدار و عقل سليمى از آن متنفر است.

***

ص: 184

نمى كند بلكه آثار سوئى در اخلاق و اختلالاتى در مزاج و سلامت روح و جسم توليد مى نمايد.

***

ص: 185

على عليه السلام در بصره به عيادت «علاء بن زياد حارثى» كه از دوستان و ارادتمندانش بود رفته بود، در ضمن گفتگوها «علاء بن زياد» عرض كرد: اى امير مؤمنان شكايت برادرم «عاصم بن زياد» را به شما عرض مى كنم.

فرمود: «مگر چه شده؟»

عرض كرد: عبايى بر خود پوشيده و از دنيا كناره گيرى كرده.

فرمود: «فوراً او را بياوريد».

همين كه «عاصم بن زياد» آمد، حضرت رو به او كرده و فرمود:

«اى دشمن جان خود! شيطان عقلت را ربوده، تو به زن و فرزند خود چرا رحم نكردى؟ گمان مى كنى خداوند نعمتهاى پاكيزه را بر تو حرام كرده است؟ تو در پيشگاه خدا كوچك تر از اين هستى»!

عاصم عرض كرد: اى اميرمؤمنان! شما خودتان اين لباس خشن و آن غذاى ناگوار را داريد (و به من اين طور مى فرماييد)؟

على عليه السلام فرمود: «بس كن! من مثل تو نيستم، خداوند به زمامداران عادل دستور داده مانند ضعيف ترين مردم زندگى كنند تا با فقرا همدردى كرده و درد فقر و پريشانى آنها را از پاى در نياورد!»(1)

ص: 186

اين گفتار يك نمونه گويا از طرز منطق اسلام و دستوراتى است كه براى جلوگيرى از افراط و تفريط در زندگى داده است، زيرا على عليه السلام نخست به خانه «علاء بن زياد» كه وارد شد از وسعت بى حساب (و زرق و برق) آن تعجب كرد و او را نصيحت به اعتدال فرمود و در نقطه مقابل، برادرش را كه گرفتار تفريط شده بود نيز شديداً مورد ملامت قرار داد.

ص: 187

ص: 188

افرادى كه به خانقاه ها رفت و آمد داشته اند، حكايات فراوانى از خوانندگيهايى كه بوسيله جوانان نورس و زيبا كه لذات سمعى و بصرى را در يك لحظه به هم آميخته و تحويل «فقراء الى اللّه»! مى دهند نقل كرده اند!

عجيب تر اينكه، اينها را وسيله توجه به خدا و در نور ديدن واديهاى «جذبه» و «شوق» مى دانند. در اينجا لازم مى دانم حكايت جالبى را كه در يكى از كتب معروف صوفيه است نقل كنم:

ص: 189

خواب شوريده بود كه مرا شيطان نمود. ديگر بار بخفت همچنين ديد هاتفى مى گويد «قوموا و ارقصواللّه ! بيدا شد و لا حول كرد و ذكرى بگفت و سوره دو سه از قرآن بخواند، در خواب شد همان ديد، دانست كه جز حق نتواند بود! صبح برخاست و به خانقاه به زيارت شيخ ابوسعيد آمد و شيخ را ديد كه از اندرون خانه مى گفت: «قوموا و ارقصواللّه ...»!

شيخ ابو عبداللّة را وقت خوش گشت و آن انكارى كه از وجد و سماع (رقص و خوانندگى) شيخ در اندرون او بود برخاست!(1)

نگارنده گويد: اين است معنى همه چيز را به بازيچه گرفتن و هر هوا و هوسى را به نام دين انجام دادن. آرى كسى كه مى گويد: «رأس هذا الامر كبس المحابر و خرق الدفاتر و نسيان العلوم» يعنى: «آغاز تصوف بستن دواتها و پاره كردن دفترها و فراموش كردن علوم است».(2) از چنين شخصى «رقص براى خدا»! تعجب نيست.

***

در شرح حال ابوبكر شبلى نوشته اند: «نقل است يك بار چند روز در زير درختى رقص مى كرد و مى گفت: «هوهو» گفتند: اين چه حالت است؟ گفت: اين فاخته بر اين درخت مى گويد: كو، كو، من نيز موافقت او را مى نمايم و مى گويم هو هو».(3)

ص: 190

دعوت (به ميهمانى) سماع مى كردند (خوانندگى و نوازندگى داشتند) و شيخ ما را حالتى پديد آمده بود و همه در آن حالت بودند ...

مؤذن بانگ نماز پيشين (ظهر) گفت و شيخ همچنان در حال بود و جمع در وجد، رقص مى كردند و نعره مى زدند و در ميان آن حالت امام محمد قاينى (ميزبان اصلى شيخ) گفت: نماز، نماز، شيخ ما گفت: ما در نمازيم! و همچنان در رقص بودند، امام محمد ايشان را بگذاشت و در نماز شد.(1)

نگارنده گويد: اين است سرانجام كسى كه عنان اختيار خود را به شيطان بسپارد.

گفته اند در رباط اردبيل دويست صوفى ساكن بودند و كار آنان خوردن و رقصيدن بود؛(2) مولوى مى گويد:

در هواى عشق حق رقصان شوندهمچو قرص بدر بى نقصان شوند!

و شيوع آن در بين صوفيه به حدى بود كه گويند: «ابوالعلاء معرى» شكمخوارى و پايكوبى صوفيه را در اشعارش به باد استهزاء گرفته است قطعه ابوالعلاء در اين باب معروف است:

ارى جيل التصوف شرّ جيل!فقل لهم واهون بالحول

اقال اللّه حين عبدتموه كلوا اكل البهائم وارقصوالى؟!(3)

در بين صوفيه كسانى بودند كه بيشتر تحت تأثير شعر و آواز واقع مى شدند تا تحت تأثير قرآن! چنانكه يوسف بن الحسين رازى از تأثير اشعارى كه با شور و حال «قوّالان» خوانده مى شود به گريه مى افتاد و از خواندن قرآن چنين حالى به او دست نمى داد.(4)

ص: 191

دكتر زرين كوب مى نويسد: «همين نكته بود كه صوفيه را به مجالس «سماع» و «قوّالى» مى كشانيد، در اين مجالس، قوالى بود كه ترانه هاى عاشقانه يا عارفانه- همراه يا بدون «ساز»- مى خواند و صوفيان حلقه وار بر زمين مى نشسته و خاموش و آرام سر به زير افكنده، نفسها را حبس مى كردند و سعى مى ورزيدند تا سكوت و سكون جمع را به هم نزنند، اما اين سكوت و سكون، در ميان آن شور و هيجان البته دوام نمى داشت، به ناگاه يك صوفى به «وجد» مى آمد، صداى تحسين بر مى آورد، نعره مى زد و به رقص بر مى خاست، اين شور او در ديگران هم مى گرفت و حتى شيخ نيز كه حاضر بود، گاه به موافقت اصحاب به وجد و رقص در مى آمد، و بدينگونه تمام حاضران به «پايكوبى» و «دست افشانى» بر مى خواستند. در اين مورد گاه حالتهاى شگفت روى مى داد صوفى بى خودانه خرقه خود را پاره مى كرد ديگرى نعره هاى بيهشانه مى كشيد و شايد گه گاه يك دو تن هم از غلبه شور هلاك مى شدند»!

جامى در نفحات الانس در شرح حال شيخ روزبهان نوشته است كه در كتاب «الانوار فى كشف الاسرا» آورده است كه قوّال (خواننده) بايد خوب روى بود كه عارفان در مجمع سماع (مجلس خوانندگى و نوازندگى) به جهت ترويج قلوب! به سه چيز محتاجند: روايح طيبه (بوى خوش) و وجه مليح (روى زيبا) و مليح (صداى خوب)!

نگارنده مى گويد: هنگامى كه انسان روايات مذمت صوفيه را مى خواند، گاه از آن همه شدت در نكوهش آنان تعجب مى كند، ولى وقتى اين كثافت كاريها را مشاهده مى كند مى گويد باز هم كم است!

***

ص: 192

به «شاهد بازى» بودند. البته اين صحبت نوجوانان كه از خيلى قديم در مجالس صوفيه و خانقاه هاشان تردد داشتند، از آفات صوفيه به شمار مى آمد. حتى بعضى از مشايخ منسوب به شاهد بازى شدند! «احمد غزالى» در پيش خوبرويان سجده مى كرد! «اوحدالدين كرمانى» با شاهدان سرو سرّى داشت! و در غلبه «وجد» سينه بر سينه هاشان مى نهاد! حكايت او با پسر خليفه مشهور است، و گويند شمس تبريزى در اين بابها بر روى اعتراض لطيف كرد.(1)

فخرالدين عراقى در دنبال قلندر پسرى خوبروى از عراق به هند افتاد!(2)

شواهد بسيار در اين باب هست كه خانقاهها از اين جوانان نو خاسته پر بود. بسيارى از مشايخ صوفيه هم آنها را در دام صحبت با امردان بر حذر مى داشتند. در هر حال اين توجه به «شاهدان» و «سادگان» از اسباب نفرت و اعتراض عامه در حق صوفيان بوده است!(3)

نگارنده گويد: نه تنها نفرت مردم كه نفرت خدا و خلق!

ص: 193

ص: 194

منطق صوفيان در اين باره چنين است كه «سالك الى اللّه» براى اين كه از گردنه هاى خطرناك سلوك به سلامتى بگذرد و در پنجه خطرات نفسانى و وساوس شيطانى گرفتار نشود و از كشمكش و اضطراب خيال آسوده باشد، بايد رهبر و راهنمايى براى خود انتخاب كند، چون اين راه خطرناك است و قطع آن جز با همرهى رهروان اين را ممكن نيست!

قطع اين مرحله بى همرهى خضر مكن ظلمات است بترس از خطر گمراهى!

گذرت بر ظلمات است بجو خضر رهى كه در اين مرحله بسيار بود گمراهى

صوفيان اين رهبر را «قطب» مى نامند و معمولا اين عنوان را به كسى مى دهند كه به عقيده آنها در سير و سلوك استغناى كامل پيدا كرده باشد و محتاج به راهنما و رهبر نيست، اما اگر هنوز استغناى كامل پيدا نكرده است او را «شيخ مجاز» كه اجازه هدايت «فقراء الى اللّه»! را از قطب دريافت داشته، يا «مرشد» مى نامند.

صوفيان معمولا معتقداند كه همه چيز، اعم از اعمال و گفتار (حتى ذكرهايى كه مى گويند!) بايد به اجازه شيخ و قطب و مرشد باشد و اذكار و اعمالى كه بدون اجازه او باشد چندان اثرى در طى مقامات معنوى نخواهد داشت!(1)

ص: 195

اقطاب و شيوخ آنها هم درست مانند طبيبى كه آمپولها و داروهاى مختلف را به كميت و كيفيت معينى در زمان خاصى تجويز مى كند، مى گويند، فلان ذكر را تا چهل روز هر روز اين مقدار و آن تعداد بگو و بعداً آن را ترك كن و فلان ذكر را ... ظاهراً خودشان هم از اين تشبيه ابايى نداشته باشند و خود را اطبا روحانى مى دانند.

ولى آيا ذكر خدا كه در هر حال و به هر صورت خوب است، و در دستورات ائمه معصومين عليهم السلام و شخص پيغمبر اكرم صلى اللّه عليه و آله همه مردم را (بدون استثناء) دعوت به يك سلسله اذكار مستحبى كه مشتمل بر ياد خدا و توجه به اسماء حسنى و صفات ذات پاك او است كرده اند، چيزى است كه به بعضى از مزاجها مى سازد، و به بعضى از مزاجها نمى سازد؟ اگر راستى چنين است چرا در اخبار پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و ائمه معصومين عليهم السلام اثرى از آن نيست؟ چرا آنها اين برنامه ها را نسبت به اصحاب و ياران خود عمل نكردند؟

***

ص: 196

اوّل: آنكه من داراى همان باطن ولايت هستم كه خاتم الانبياء صلى الله عليه و آله داشت و به نيروى آن تأسيس احكام تصوف را نمود! الا آنكه او مؤسس بود و من مروج و مدير و نگهبانم!

دوم: اينكه مى توانم عده اى را تكميل كنم به طورى كه روح قبايح را در تن آنها بميرانم يا از تن آنها بيرون كرده، به تن ديگران (كفار) بيندازم!

سوم: آنكه من از قيود طبع و نفس آزادم.

چهارم: آنكه همه عبادات و معاملات مريدان بايد به اجازه من باشد!

پنجم: هر اسم را كه من به مريدان تلقين كنم و اجازه دهم به دل يا به زبان بگويند، آن اسم خدا مى شود و بقيه از درجه اعتبار ساقط است!

ششم: آنكه معارف دينى و عقايد قلبى اگر با امضاى من باشد مطابق واقع است والا عين خطا است!

هفتم: آنكه من مفترض الطاعة و لازم الخدمه و لازم الحفظ هستم!

هشتم: من در عقايد خودم آزادم!

نهم: من هميشه حاضر و ناظر احوال قلبى مريدم!

دهم: من تقسيم كننده بهشت و دوزخم!»(1)

البته اين عقايد همه فرق صوفيه نيست، اما منظور اين است كه اجمالًا بدانيد چه اختيارات و مقاماتى براى اقطاب قائل هستند.

صوفيان حق هيچ گونه چون و چرا در برابر دستورات مرشد و قطب ندارند و كوچكترين مقاومتى در برابر آنها در حقيقت «ارتداد»! محسوب مى شود و شايد عنوان «سر سپرده» نيز به همين مناسبت گفته مى شود، يعنى همه چيز خود را به يك بار در طبق اخلاص گذارده و در اختيار قطب و مرشد قرار مى دهند و سر به آستانش مى سپارند و مى گويند:

ص: 197

اگر مخلصى سر بر اين در بنه كلاه خداوندى از سر بنه!

حتى اينكه بسيارى از صوفيان معتقداند كه سالك بايد صورت مرشد خود را در همه حال در نظر داشته باشد و كمتر از او غفلت كند، چنانكه حاج زين العابدين شيروانى كه از حاميان سر سخت اين طايفه است در كتاب خود «رياض السياحة» در صفحه 155 مى نويسد:

«پس در اين حال سالك بايد در جميع احوال و افعال و اقوال، از مراقبت صورت «مرشد» غافل نشود! و در هنگام ذكر و ورد و طاعت و خدمت از وجه شيخ خود غافل نگردد، تا آنكه سالك را از كشمكش خيال و اضطراب باز دارد و در نتيجه خطرات نفسانى و وساوس شيطانى نگذارد»!

و بر اثر همين اختيارات عجيب كه براى خود قائل هستند ممكن است بعضى از دستورات شرع مقدس را براى عموم يا براى بعضى علناً نقض كنند، به طورى كه يكى از دوستان مورد اعتماد من نقل مى كرد كه يكى از فرقه هاى صوفيان قرائت نماز مغرب يا عشاء را (ترديد از نويسنده) است رسماً آهسته مى خوانند، وقتى تحقيق كردم گفتند: فقيرى، در حالت توجه و جذبه معنوى بوده ديگرى در كنار او به نماز مغرب يا عشاء مشغول شده و قرائت را بلند خوانده، فقير از آن حال خوش بدر آمده، مرشد را چون اين قضيه مسموع افتادى، دستور دادى كه همگان نماز خود آهسته خواننده، نكند فقير ديگرى را از حال خوشى باز دارند!

خلاصه اينكه: در دستگاه صوفيان يك انضباط بسيار شديد، شديدتر از انضباطهاى نظامى و حزبى حكومت مى كند، با اين تفاوت كه در انضباطهاى حزبى (مانند انضباط شديد احزاب كمونيست) فقط اعمال و رفتار كنترل مى شود اما در اينجا عقايد و افكار هم به گمان اينكه نزد مرشد آشكار است كنترل مى گردد، منتها گاه سران صوفيان خودشان آزاديهاى وسيعى به افراد مى دهند،

ص: 198

چنانكه در اوايل كتاب هم اشاره شد.(1)

ص: 199

بد نيست در اينجا به اشعار مولوى درباره «قطب» و مرشدش «شمس تبريزى» اشاره اى كنيم و چند بيتى از اشعار او را كه در ديوان شمس (سروده مولوى) آمده و ميزان اعتقاد او را نسبت به شمس روشن مى سازد نقل كنيم و با توجه به موقعيت «مولوى» و «شمس» در ميان صوفيان، اين اشعار مى تواند مدرك خوبى براى اين بحث باشد. او درباره شمس تبريزى چنين مى گويد:

پير من و مراد من، درد من و دواى من!فاش بگفتم اين سخن: شمس من و خداى من!

از او به حق رسيده ام اى حق، حق گزار من شكر تو را ستاده ام شمس من و خداى من!

ص: 200

مات شوم ز عشق تو زانكه شه دو عالمى تا تو مرا نظر كنى، شمس و من و خداى من!

محو شوم به پيش تو تا كه اثر نماندم شرط ادب چنين بود، شمس من و خداى من!

شهپر جبرئيل را طاقت آن كجا بود؟كز تو نشان دهد مرا، شمس من و خداى من!

عيس مرده زنده كرد، ديد فناى خويشتن زنده جاودان توى، شمس و من و خداى من!

ابر بيا و آب زن، مشرق و مغرب جهان صور بدم كه مى رسد، شمس و من و خداى من!

حور و قصور را بگو رخت برون بر از بهشت تخت بنه كه مى رسد، شمس و من و خداى من!

كعبه من، كنشت من، دوزخ من، بهشت من!مونس روزگار من، شمس و من و خداى من!

برق اگر هزار سال چرخ زند به شرق و غرب از تو نشان كى آورد، شمس و من و خداى من!

نعره هوى وهاى من، از در روم تا به بلخ اصل كجا خطا كند، شمس من و خداى من!

از در مصر تا به چين گفته وهاى هوى من گفته شمس دين بخوان شمس من و خداى من!(1)

محتواى اين اشعار بى نياز از بيان است، زيرا غلو و بى حساب گويى در آن به

ص: 201

اندازه اى است كه هر آدم مؤمنى را شديداً مشمئز و متنفر مى كند.

مولوى در كتاب مثنوى نيز درباره مرشد يا ولى مى گويد:

پس بهر دورى ولىّ قائم است تا قيامت آزمايش دائم است

پس امام حىّ قائم آن ولى است خواه از نسل عمر خواه از على است!

مهدى و هادى وى است اى راه جوهم نهان و هم نشسته پيش رو!

اين اشعار نيز به خوبى طرز عقيده صوفيان را درباره قطب و مرشد روشن مى سازد و معلوم مى دارد كه حدود اختيارات آنها را چه اندازه وسيع و نامحدود مى دانند.

بديهى است منظور ازاين اشعار، امامان اهلبيت عليهم السلام نيست زيرا جمله «خواه از نسل عمر خواه از على عليه السلام است» موضوع را روشن مى سازد.

***

ص: 202

آرى روح توحيد اسلامى با اينگونه آثار شرك و بشر پرستى مبارزه مى كند!(1)

ثالثاً- اقطاب صوفيه مى توانند حداكثر سوء استفاده را از اين موقعيت بكنند و احكام و قوانينى به ميل خود وضع كنند (چنانكه كرده اند) و با توجه به اينكه بيشتر اقطاب و مرشدها، سواد و معلومات درستى ندارند خطرناك بودن اين موقعيت محسوس تر مى شود و بايد گفت اعتقاد مريدان به چنين مقامات موهوم و خيالى براى بسيارى از اقطاب مصداق «تيغ دادن در كف زنگى مست است.

ثالثاً- صوفيان براى اين همه مقامات و اختيارات بى حد و حساب كه براى اقطاب قائلند هيچ گونه دليل قابل اعتمادى ندارند، گاهى به آيه شريفه «كونوا مع الصادقين»(2) يعنى: «با راستگويان باشيد» و گاهى به آيه «وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِىِ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ»(3) يعنى: «با كسانى باش كه صبح و شام خدا را مى خوانند و او را مى طلبند» و گاهى به حديثى كه از امام صادق عليه السلام نقل شده: من لم يكن له واعظ من قليه وزاجر عن نفسه و لم يكن له قرين مرشد يتمكن عدوه من عنقه «كسى كه واعظ قلبى و مانع درونى و رفيق راهنمايى نداشته باشد شيطان بر او مسلط مى شود».

واضح است كه هيچ يك از اين دو آيه و روايت دلالتى بر مقصود آنها ندارد، زيرا با صادقين و راستگويان بودن، ابداً ارتباطى با مسأله سر سپردن نزد مرشد و او

ص: 203

را نافذ الامر و واجب الاطاعه دانستن ندارد، همچنانكه معاشرت با نيكان و مردان خدا داشتن، ربطى به مسأله مريد و مراد و خرقه و خانقاه و ... ندارد.

روايت هم اتفاقا دليل بر ضد آنها است، زيرا عبارت «من نفسه دليل روشنى است بر اينكه منظور داشتن يك حالت خدا ترسى باطنى است.

به عبارت ديگر: روايت مزبور دستور مى دهد كه هر كس بايد داراى وجدان بيدار و ايمان قوى و ملكات فاضله و همچنين همنشين خوب باشد كه او را از انحرافات باز دارد، همواره او را به خير و صلاح دعوت كند، اين چه ارتباطى به سر سپردن و اطاعت بى چون و چرا از مرشد و قطب دارد؟ گويا منشأ اشتباه آنها استعمال كلمه «مرشد» در روايت است، ولى گويا آنها نمى خواهند بدانند كه اين كلمه به همان معنى لغوى يعنى «راهنما» استعمال شده، نه به معنى اصطلاحى صوفيان.

ناگفته پيدا است خوابهايى هم كه صوفيان در اين باب براى خود و مرشد مى بينند، كوچكترين اعتبار شرعى و عقلى ندارد.

ص: 204

مرجع صلاحيت دارى چه در عبادات و احكام و چه در اخلاقيات و صفات معنوى و باطنى، چه در اذكار و اوراد و چه در اعمال روزانه دنيا، جز فقها و دانشمندانى كه آگاهى از مكتب آنها دارند و نايبان عام آنها محسوب مى شوند و مى توانند حقايق اسلام را از منابع معتبر استنباط كنند، به رسميّت نمى شناسند. آنها را مجتهد مى نامند و شرط پيروى از آنها علاوه بر اجتهاد، داشتن مقام تقوا و عدالت است.

بنابراين هيچ كس نمى تواند به بهانه اينكه رجوع به علما و مجتهدين در قسمت «شريعت» است اما «طريقت» مراجع ديگرى دارد، كسى را به سوى خود دعوت كند، زيرا «شريعت» و «طريقت» و «حقيقت» را همه بايد از معصومين (عليهم السلام) دريافت دارند.

اين توهين و جسارت بزرگى است كه بگوييم «شريعت» را از آنها مى گيريم و «طريقت» را از افراد بى سواد يا كم سواد كه جز ادعاهاى تو خالى سرمايه اى ندارند، به دست مى آوريم.(1)

به عبارت ديگر: هر عملى كه نام طريقت بر آن گذارده شود (اعم از ذكر و

ص: 205

فكر و عبادات و ...) در شرع حكمى دارد، آنچه به حال بشر مفيد است، يا به عنوان واجب يا مستحب دستور داده شده و از آنچه مضر بوده، به عنوان حرام يا مكروه منع شده، در اين صورت جايى براى اظهار نظر ديگرى باقى نمى ماند.

اسلام با اين وضع، سدّ محكمى در اطراف و دستورات آسمانى خود كشيده و پاسدارانى براى آن تعيين كرده و آن را از دستبرد دشمنان دانا و دوستان نادان محفوظ داشته است و به هيچ وجه اجازه نمى دهد كسى كوركورانه سر به ديگرى بسپارد و مطابق خيالات و هوا و هوسهاى او قدمى بردارد، آنچه را غير از دستوراتى است كه از كتاب و سنت رسيده، بدعت و گمراهى است و پيرو آن را بر باطل مى شمارد.

بنابراين در فرهنگ اسلام جايى براى «قطب» و «مرشد» و «پير» نيست، اگر راستى مجتهد و اهل استنباط هستند، در سلك فقها خواهند بود و اگر نيستند- همان گونه كه غالبا چنين است- پيروى از آنها گناه و خطا و انحراف است.

***

ص: 206

مى شود كلمات را با كوچكترين مناسبت بر يك سلسله معانى كه ميل دارند تطبيق مى كنند بى اينكه ابداً مراعات لغت و موازين سخن سنجى و ادبى را بنمايند. لابد فراموش نكرده ايد كه در حالات بعضى از اقطاب و سران صوفيه نقل كرديم كه او مى گويد:

منظور از غضب كردن موسى عليه السلام بر برادرش هارون و گفتن «مَا مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّواأَلَّا تَتَّبِعَنِي أَفَعَصَيْتَ أَمْرِي»(1) اين بوده كه «چرا نگذاشتى آنها گوساله بپرستند و چرا مانع شدى»؟!

بديهى است اين گفتار خلاف صريح آيه شريفه است، چقدر بايد با الفاظ بازى كرد تا چنين معنى رااز آن آيه شريفه درآورد. نظاير اين تأويلات عجيب و غريب در كتب صوفيان فراوان است، صوفيان در اين كار تنها نيستند، ساير منحرفان نيز در تفسير به رأى با آنها همصدا هستند.

ص: 207

روشن است اين جريان، هرج و مرج غريبى در تمام پيامها و تعليمات و دستورات و معارف و حقايق دينى ايجاد مى كند و ارزش همه آنها را از بين مى برد، زيرا با اين ترتيب سدها شكسته مى شود و غالب مطالب را ممكن است تأويل كرد و هر آيه و روايت را بر هر معنى كه ميل داشته باشيم تطبيق دهيم.

قرآن صريحاً مى گويد: «بلسان عربى مبين» به زبان عربى روشن و همه كس فهم نازل شده، يعنى همان طور كه مردم مقاصد خود را به يكديگر القا مى كنند قرآن حقايق را شرح مى دهد، منتهى قرآن طورى است كه هر چه در آن بيشتر تعمق شود مطالب تازه ترى به دست مى آيد، بدون اينكه لازم باشد انحرافى از موازين و قواعد لفظى پيدا كرد.

از طرفى قرآن پيروى از متشابهات را قدغن ساخته است و اين خود دليل روشنى بر ابطال طرز تفكر صوفيان است.

ما مى دانيم كه از روز نخست الفاظ و كلمات براى اين به وجود آمد كه مردم مقاصد خود را طبق قرار دادهايى كه در معانى والفاظ دارند (يعنى هر لفظى را نشانه معناى معينى قرار داده اند) به يكديگر حالى كنند، الفاظ قرآن و اخبار در عين اين كه عميق و پر معنى است، باز خارج از حدود موازين لفظى نيست و امام بطون قرآن مخصوص پيامبر صلى الله عليه و آله و امامان معصوم عليهم السلام است.

هر گاه باب تأويل و تفسيرهاى دلخواه باز شود ممكن است كسى بگويد: منظور از بريدن دست دزد كه در آيه شريفه «وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا»(1) وارد شده، اين است كه دزد را آن قدر نصيحت كنيم و كمك لازم مالى نماييم كه در آينده دستش از دزدى كردن قطع و كوتاه شود! منظور از صد ضرب تازيانه كه درباره زن و مرد بدكار در آيه شريفه «الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ»(2) آن است كه آنها صد مرتبه ملامت و سرزنش كنيم و تازيانه روحى به آنها بزنيم ومنظور از عذاب دوزخ، چشيدن آب گواراى آن است! و شيطان كه براى آدم سجده نكرد به خاطر كمال توحيدش بود و اتفاقاً بعضى از صوفيان شيطان را

ص: 208

رئيس الموحدين مى نامند. البته با اين وضع ارزش همه تعلميات اسلامى و تمام قوانين و دستورات از بين خواهد رفت و حدود شكسته خواهد شد.

اينجاست كه بايد گفت يكى از عيوب بزرگ مسلك تصوف، همان تفسير به رأى و «قانون شكنى» است ....(1)

خداوند متعال همه ما را به لطفش حفظ كند و در تمام عمر آنى به حال خود وامگذارد و ما را در طريق هدايت ثابت بدارد.

«پايان»